|
|
 |
| |
Kermesz (Odpust) w Olchowcu na Łemkowszczyźnie jako przykład odnowienia tradycji
Praca magisterska autorstwa Patrycji Kutery-Sikorskiej napisana pod kierunkiem
Prof. Czesława Robotyckiego
Kraków 2004. Uniwersytet Jagielloński. Instytut Etnologii i Antropologii Kultury
WSTĘP
Do roku 1989 życie społeczne i religijne na Łemkowszczyźnie biegło przyciszonym rytmem. Toczyło się ono w ograniczonym wymiarze na marginesie istniejących organizacji i wewnątrz cerkwi. Dorobek łemkowskiej kultury rzadko był przedstawiany.
Po roku 1989 i zmianach wówczas zapoczątkowanych, możliwa stała się działalność grup mniejszościowych, dotychczas tłumiona. W prąd demokratyzacji życia społecznego weszła i grupa łemkowska. Organizacje łemkowskie po półwiecznej przerwie rozpoczęły na nowo swą działalność.
Zmiany te stały się widoczne także w łemkowskiej wsi Olchowiec, położonej w Beskidzie Dukielskim, będącym częścią Beskidu Niskiego.
W Olchowcu, w 1991 r. reaktywowane zostały obchody Kermeszu (Odpustu)- tradycyjnego święta parafialnego, które wypada w niedzielę najbliższą 22 maja.
Tematem tej pracy jest olchowiecki Kermesz w kontekście odnowienia tradycji, jego analiza i rola . Pragnę wykazać, iż istnieje zapotrzebowanie świętowania Kermeszu gdyż jest on nieodłącznie związany z poczuciem łemkowskiej tożsamości, nadszarpniętej w toku historii. Jednocześnie również próbuję wykazać, iż rola reaktywowanego Kermeszu obecnie jest inna niż miało to miejsce w przeszłości.
Pierwszy mój przyjazd do Olchowca miał miejsce w czasie Kermeszu 2000r. Później przyjeżdżałam kolejno w 2001, 2002 i 2004 r. na owe święto, a także dwukrotnie na święto Jordanu w styczniu (Niedziela Chrztu Pańskiego). Badania do niniejszej pracy przeprowadzane były w maju i lipcu 2004 r. Oparte były na kwestionariuszu. Wywiady były kontrolowane, jawne, nagrywane., w dwóch przypadkach wywiad przeprowadzony był poprzez korespondencję. Przeprowadzane były z obecnymi, stałymi mieszkańcami Olchowca, z Łemkami. Łącznie przeprowadziłam 11 wywiadów z mieszkańcami Olchowca oraz jeden z dawną mieszkanką wsi, co stanowi ok. 20% ogółu mieszkańców.
Ogólnie spotkałam się z sympatią i chęcią rozmowy, co - jak przypuszczam - wiąże z faktem, iż bywałam we wsi wielokrotnie. Jednakże zdarzały się przypadki zdecydowanie nieufnego podejścia, co - jak sądzę - związane jest z pamięcią o prześladowaniach, historią ludzi z okresu gdy kultura łemkowska była tępiona p poniżana.
Oprócz wywiadów przeprowadziłam także rozmowy ze współorganizatorami pierwszych, po przerwie, Kermeszy - Andrzejem Wielochą oraz Tadeuszem Kiełbasińskim .
Uwagi z rozdziałów III i IV oparłam na bezpośrednich obserwacjach własnych.
Praca składa się z czterech rozdziałów, wstępu i podsumowania. Rozdział I traktuje o roli tradycji we współczesnym świecie. Przytaczam kilka teorii tradycji w powiązaniu ze współczesnością.
Rozdział II zawiera informacje ogólne, wprowadzające do tematyki łemkowskiej (pochodzenie, terytorium, zarys historii, świadomość, obecna sytuacja Łemków).
W rozdziale III koncentruję się już na wiosce Olchowiec w Beskidzie Niskim, przedstawiam jej dzieje, charakterystykę, specyfikę. W rozdziale tym poruszam również temat asymilacji olchowieckich Łemków oraz ich polonizacji, zawarta jest tu także próba szukania przyczyn takiego stanu.
Rozdział IV zawiera opis Kermeszu olchowieckiego, zarówno dawnego, jak i współczesnego, określenie różnic między nimi. Staram się w tym rozdziale dokonać analizy roli Kermeszu w kontekście odnowienia tradycji. Następuje tu także omówienie wywiadów przeprowadzanych wśród mieszkańców Olchowca na temat Kermeszu. Refleksje odnośnie tradycji powiązane są z rozdziałem I.
W Zakończeniu podsumowuję poruszane tematy, staram się wysnuć wnioski.
ROZDZIAŁ 1- Potrzeba tradycji we współczesnym świecie
Lokalizm a globalizacja
Współczesny świat charakteryzują dwie tendencje.
Z jednej strony jest to dążenie do uniformizacji, globalizacji, ujednolicenia, zacierania różnic, szukania wspólnych, ponadkulturowych cech.
Z drugiej zaś strony coraz bardziej widoczne są tendencje do lokalizmu, regionalizmu, szukania tradycji, korzeni, odrębności. Widoczne stały się ruchy "Małych ojczyzn", "Nowych tradycji", "Powrotów do korzeni" itp., jak również tzw. muzyka folkowa, elementy etniczne np. w ubiorze czy dekoracjach. Zainteresowanie kulturami bardziej lub mniej egzotycznymi wzrosło.
Rozwinięta komunikacja, kontakty międzykulturowe, kultura globalna z jednej strony unifikują świat z drugiej zaś, paradoksalnie, właśnie współcześnie odkrywa się znaczenie różnorodności kulturowej i kultur lokalnych.
Globalizacja prowadzi tym samym jednocześnie do homogenizacji, standaryzacji jak i do ukazania problemów różnorodności kultury, w tym kultur mniejszości narodowych.
O powrocie lokalizmu pisze Roch Sulima: "(...) Geografia Europy Środkowej zdaje się w coraz mniejszym stopniu być geografią polityczną, a w coraz większym stopniu geografią kulturową. Zamiast tak ważnej do niedawna geografii politycznej rodzi się coś w rodzaju "geografii emocjonalnej", geografii pamięci, ale też geografii współczucia, nieszczęścia, czy nawet bezradności (...)".
Jak jest możliwe połączenie tych dwóch tendencji współczesnego świata?
Jednej, która chce zalać, zniwelować różnice i drugiej, która te różnice uczyniła swoim atutem i wyróżnikiem.
Nurty te są pozornie sprzeczne, jednakże występują jednocześnie, przeplatają się ze sobą, a nawet się wzajemnie wspierają.
W dobie postępującej globalizacji, regionalizm, lokalizm, odmienność kulturowa zyskują coraz większą rangę i znaczenie. Stają się też coraz bardziej widoczne, coraz bardziej podkreślane i cenne.
Drugi paradoks - ruchy lokalne a także antyglobalistyczne ugrupowania, korzystają z technicznych udogodnień epoki globalnej - np internetu celem rozprzestrzeniania swoich idei i programów.
Zaobserwować można, iż wraz z zataczaniem coraz większych kręgów przez globalizm, rośnie też ruch regionalny, lokalny często mający wyraz w patriotyzmie lokalnym.
Co jest czego alternatywą? Globalizm lokalizmu czy lokalizm globalizmu? Pozornie są to tendencje sprzeczne wobec tego co mogą mówić o potrzebach współczesnego człowieka? O dwoistości owych potrzeb?
"(...) Lokalizm nie jest sprzeczny ani z rozwojem techniki ani z ogromnym rozpowszechnieniem globalnych środków informacji. Przeciwnie, rozwój informatyki i telekomunikacji umożliwia sprawne funkcjonowanie jednostki w układach lokalnych a jednocześnie łączność z całym światem(...)".
Wydaje się, że obie tendencje są sobie wzajemnie potrzebne i wzajemnie z siebie korzystają, a także przenikają.
Społeczność lokalna - np. blokowa, osiedlowa, dzielnicowa czy też szerszego regionu, społeczność etniczna, wiejska jest czymś naturalnym. Każda jednostka rodzi się, dorasta w jakiejś małej społeczności. Nikt nie jest wolny od lokalności. Jest to coś znanego, oswojonego, przedmiot autoidentyfikacji. Członek społeczeństwa jest najpierw przede wszystkim członkiem jakiejś zbiorowości lokalnej, dopiero w następnej kolejności jest członkiem zbiorowości ponadlokalnej.
"(...) Lokalizm był przez wieki dominującą cechą organizacji społeczeństw europejskich. Archetypem takiego ładu organizacyjnego była niewątpliwie grecka polis, której swoistą kontynuację było miasto średniowieczne. Powstanie w późnym średniowieczu wielkich struktur politycznych i ukształtowanie się nowożytnych państw europejskich- pomimo, że zlikwidowało suwerenność i podważyło samorządność miast i gmin- nie odebrało społecznościom lokalnym ich społecznego, kulturalnego i gospodarczego znaczenia. Poważne zagrożenie tych funkcji społeczności lokalnych, a nawet samego ich istnienia, przyniósł dopiero kapitalizm wraz ze swoją masową, skoncentrowaną produkcją i masową, zhomogenizowaną kulturą.
Zmierzch europejskiego lokalizmu rozpoczął się w XIX wieku a szczytowy punkt tego procesu przypada na połowę XX wieku(...)". Przyczyn jego obecnego renesansu - wg K. Sowy - szukać należy w kryzysie państwa.
Ruchy regionalne, lokalne, antyglobalne mają wspólna cechę - sprzeciw wobec globalizacji, masowości.
Mają one koncentryczny charakter, zamykając się w swoich kręgach - w lokalnościach. Przeciwstawiając się masowości i uniwersalizmowi dają w zamian poczucie indywidualizmu i oryginalności. Wyrażać się to może w różnorakich formach - w zachęcaniu do nauki języka regionu (np. szeroko zakrojona akcja nauki języka kaszubskiego), w uczeniu się lokalnych tradycji sięgających często daleko w przeszłość, w reaktywowaniu ich (np. odnowione na styl średniowieczny krakowskie święto Rękawki na Kopcu Krakusa lub będący przedmiotem mojej pracy - łemkowski Kermesz), w różnorakiej promocji regionu, w agroturystyce.
Wydaje się, iż współczesne tendencje do lokalności, zainteresowanie korzeniami, wszelakie "powroty do tradycji" są znakiem czasu, które wskazują wewnętrzną ludzką potrzebę zakorzenienia, poczucia związku z przeszłością.
"(...) Lokalizm stał się nie tylko modą, nie tylko szansą rozwoju, ale swojego rodzaju światopoglądem (...)".
Tradycja
Rozważania na temat tradycji podzielone są w niniejszej pracy na dwie części. W tym rozdziale mają one charakter bardziej ogólny - przedstawienie definicji i teorii. W dalszych częściach pracy ograniczę się już do analizy tradycji na podstawie łemkowskiego Kermeszu we wsi Olchowiec.
Zasadniczą cechą, podstawą działań pro-lokalnościowych jest szukanie i odwoływanie się do jakiegoś wzorca, szukanie podstawy. Wzorcem tym bywają tradycje, często na nowo odkrywane i reaktywowane.
Niezależnie od tego, czy dawną tradycję da się w pełni odtworzyć, niezmiennie ważna i niepodważalna jest jej rola. Jest ona podstawą konstruowania tożsamości, jest matrycą, podporą, twardym gruntem.
Co z tradycji ma szansę przetrwać w obecnych czasach?
"(...) Tradycją są te wzory odczuwania, myślenia i postępowania, które ze względu na swą rzeczywistą lub domniemaną przynależność do społecznego dziedzictwa grupy są przez jej członków wartościowane dodatnio lub ujemnie(...)"
"(...)Jeśli świat ma być "jeden", musi się nauczyć być wielością, wielością tradycji regionalnych. Tak jak prawdziwa solidarność najpełniej rozwija się między ludźmi o silnie zaznaczonym indywidualizmie, tak i solidarność świata najpełniej rozwinie się między narodami wiernymi swemu własnemu dziedzictwu i szanującymi dziedzictwo innych(...). I dalej: "(...) Pozbawieni tradycji ludzie, żyjący w grupie społecznej, z braku wzorców zachowania musieliby znajdować się w stanie ciągłego strachu, niepewni nawet swego życia, ciągle wpadając w anarchię. Widać tu wyraźnie, że różne tradycje społeczeństw ludzkich grają rolę podobną do roli instynktów u zwierząt. Dlatego tradycje są wielką siłą regulującą postępowanie jednostki w grupie. Można by wręcz powiedzieć, że tradycją nazwać można to tylko, co jest taką siłą.
Tradycje ludzkie są zapewne znacznie mniej skostniałe niż instynkty zwierzęce; człowiek może zmieniać i odnawiać swe tradycje, a one nadal pozostają potężnymi instytucjami regulacyjnymi(...)".
Rola i znaczenie tradycji wydają się być niepodważalne.
Brak samej teorii tradycji zauważył m. in. J. Szacki, który dokonał przeglądu jej problematyki.
W powszechnym pojmowaniu "tradycja" łączy się z "czymś z przeszłości". Często bywa utożsamiana z dziedzictwem, z kulturą. Często także słowo to jest nadużywane.
J. Szacki podał trzy punkty widzenia, trzy pojęcia tradycji:
czynnościowe - "ośrodkiem zainteresowań robi się (...) często czynność przekazywania z pokolenia na pokolenia takich lub innych, przeważnie duchowych, dóbr danej zbiorowości".
przedmiotowe - "łączy się ono z przesunięciem uwagi badacza z tego, jak owe dobra są przekazywane, na to jakie to są dobra, co podlega przekazywaniu"
podmiotowe - "(...) na pierwszym planie znajdzie się (...) nie czynność przekazywania, nie przedmiot przekazywany, lecz stosunek danego pokolenia do przeszłości, jego zgoda na dziedziczenie lub protest przeciwko niemu"
Używa on pojęć: "transmisji społecznej" zamiast tradycji w rozumieniu czynnościowym, "dziedzictwa społecznego" zamiast tradycji w rozumieniu przedmiotowym, "tradycji" zamiast tradycji w rozumieniu podmiotowym.
Ad.1- Tradycja jako czynność: transmisja społeczna
"(...) Badacz transmisji społecznej ma (...) do wyboru dwa stanowiska skrajne. Może on położyć nacisk już to na ustalenie czym był pierwotnie dany element kultury, już to na zbadanie jego obecnej funkcji przy programowo ogólnikowym założeniu, że element ten pochodzi z przeszłości lub jest za taki uważany.
Inaczej mówiąc uwaga badacza transmisji społecznej może się skupiać bądź na nadawcy, bądź na odbiorcy (...)". Dla J. Szackiego oba skrajne stanowiska są nie do przyjęcia. Opowiada się za głosem C. Levi-Straussa z "Antropologii strukturalnej". Uważają, iż ograniczanie się do badania chwili obecnej zawęża zarazem możliwość poznania jej samej, gdyż: "(...)tylko rozwój historyczny pozwala wyważyć elementy teraźniejszości w ich stosunkach wzajemnych. Odrobina historii (...) jest lepsza od jej zupełnego braku (...). Postępować inaczej to pozbawiać się możliwości przeprowadzenia zasadniczego przecież rozróżnienia między funkcją pierwotną odpowiadającą aktualnej potrzebie organizmu społecznego a funkcją wtórną, która utrzymuje się jedynie z powodu niechęci grupy do rozstawania się ze swoimi zwyczajami(...).
"(...) A więc nadawca i odbiorca, wczoraj i dziś, wierność o zdrada w społecznej transmisji. Znakomitym przykładem takiego punktu widzenia była w polskiej nauce twórczość Stefana Czarnowskiego, który (...) badał "dawność i teraźniejszość w kulturze" w taki sposób, by uchwycić jednocześnie proces naginania przeszłości do teraźniejszości (obrzęd zmienia się w sport, mit w bajkę dla dzieci, elementy nośne w architekturze w ozdobniki itd.) oraz proces dostosowywania teraźniejszości do przeszłości (...). Czarnowski podkreślał bardzo mocno, że "(...) to, co z przeszłości przetrwało, przetrwało w pewien sposób. Nie jest tym samym zupełnie, czym było niegdyś: zostało przetworzone, zmieniło miejsce, ma inną wagę niż w czasie swego powstawania(...)". Jest to ważne stwierdzenie dla niniejszej pracy, co ukazane zostanie w dalszej części.
Ad 2.- Tradycja jako przedmiot: dziedzictwo społeczne
K. Dobrowolski uznał, iż "(...) Przez tradycję rozumiemy w zasadzie wszelką spuściznę, którą ustępujące generacje przekazują pokoleniom wchodzącym w życie(...)".
Shils zaś: "(...) Tradycjami są wierzenia, wzorce i reguły, mniej lub bardziej, ale nigdy w pełni, zwerbalizowane, otrzymane od poprzedniego pokolenia w procesie ciągłej transmisji międzypokoleniowej(...)"
Ad 3.- Tradycja jako podmiot
Tutaj: "(...)Jeżeli badamy tradycję, nie chodzi nam o to, jak oceniane są współcześnie zachowane elementy. Interesuje nas nie dziedzictwo społeczne jako takie, lecz jedynie pewna jego część, a mianowicie ta, która podlega wartościowaniu(...)".
"(...) Przy podmiotowym rozumieniu tradycji kierunek zainteresowania ulega odwróceniu: nie władza umarłych nad żywymi, lecz żywych nad umarłymi jest właściwym podmiotem badań nad tradycją. Przezwyciężone zostaje ujmowanie tradycji jako czegoś po prostu "danego", co można jedynie zaakceptować lub odrzucić według tradycjonalistycznego lub utopijnego schematu. Zjawia się natomiast skomplikowana problematyka "kontynuacji i przekształcania", zmiennych wartościowań, selekcji; prądów, dzięki którym na rzece dziedzictwa wyłaniają się i znikają wyspy tradycji(...)"
- Związek tradycji ze światem wartości
"(...) można wywnioskować, iż użycie terminu "wartość" w kontekście rozważań o tradycji ma przeważnie na celu uwydatnienie, po pierwsze, współczesnej roli pewnych elementów dziedzictwa społecznego, po drugie, nieobojętnego do nich stosunku członków grupy. Inaczej mówiąc, poszczególne składniki dziedzictwa należałyby do tradycji o tyle, o ile dana zbiorowość gotowa jest obstawać przy nich jako wciąż aktualnych wzorach odczuwania, myślenia i postępowania. Ważna jest przy tym nie sama tylko aktualność owych wzorów, ale również pozytywna ocena faktu ich przynależności do społecznego dziedzictwa(...)". Jednakże:"(...) Nie wszystkie uznane w danej grupie wartości mają tradycyjny charakter, a także nie wszystkie elementy dziedzictwa podtrzymywane są jako tradycja właśnie(...)" i dalej: "(...) tradycja reprezentuje taki szczególny rodzaj wartości, którego obrona (lub krytyka) wymaga powołania się na ich pochodzenie z przeszłości(...)"
Koniecznym warunkiem istnienia trwałej, zwartej grupy jest uznawanie wspólnych wartości, wykluczona jest obojętność.
- Tradycja a tradycjonalizm
Tradycjonalizm chroni przed zmianą, konserwuje to, co "stare", wszelka zmiana napawa tradycjonalistów strachem.
"(...) tradycjonalizm (...) to taki światopogląd, który uświęca całość społecznego dziedzictwa na tej wyłącznie podstawie, że jest ono dziedzictwem i jako takie nie wymaga żadnych dodatkowych wytłumaczeń lub uzasadnień(...)."
- Tradycja a wiedza historyczna
Podkreślane już było, iż tradycja w potocznym rozumowaniu kojarzona jest niemal automatycznie z dawnością, z czymś przeszłym. Związki tradycji z historią były zaś już częściowo omawiane powyżej.
Tradycja często uzasadniana jest tym, że ma historię, że pochodzi "z dawien dawna".
Tradycja jest zarazem historyczna i "antyhistoryczna": "(...)Tradycja jest (...) zawsze historyczna w tym sensie, ze odnosi się do rzeczywistej lub domniemanej historii (czegoś co było). Nie ma tradycji bez zafascynowania przeszłością, także kiedy powiada się, ze wiedza historyczna zrodziła się z tradycji, ma się najpewniej słuszność.
Ale tradycja jest zarazem głęboko "antyhistoryczna", gdyż podnosi ona przeszłość do rangi ponadczasowej normy politycznego, estetycznego, obyczajowego, moralnego absolutu(...)".
Dla tradycji, w przeciwieństwie do historii, nie istnieje chronologia.
"(...) Przyjęcie tradycji zależy bowiem raczej od "wiary" w to, że dane idee czy instytucje pochodzą z przeszłości, aniżeli od "wiedzy" o tym, czy tak jest rzeczywiście i czy owe "tradycyjne" idee i instytucje są dziś tym, czym były kiedyś(...)".
Opozycja przeszłości "przeżywanej" przez członków społeczeństwa i przeszłości "rekonstruowanej" przez specjalistów.
Czas tradycji jest czasem ponadhistorycznym i niepodzielnym: "(...) granica między "dawniej" a "dziś" przestaje praktycznie istnieć - dawne cnoty i występki, dawne dobro i zło, piękno i brzydota, mądrość i głupota są wspominane dlatego, ze mówiąc o nich wypowiadamy swój sąd o współczesności(...)"
Tradycja dzielona bywa na "czynną" i "bierną" (np. Husserl), refleksyjną i bezrefleksyjną, "żywą" i "martwą", "zastaną" i "tworzoną", "żywą" i "pamiętaną" (Suchodolski).
"(...) Istotą tradycji jest jej wszechobecność; fakt, iż człowiek współczesny, choć nie uświadamia sobie tego w pełni, zanurzony jest w przeszłości.
Siłą tradycji są natomiast nie tylko jej obiektywne wartości, jej zadziwiająca czasem funkcjonalność, co niekiedy podawane było niesłusznie w wątpliwość.
Siłą tradycji są w rzeczywistości ludzie, których dynamiczny stosunek do przeszłości powoduje, iż tradycja poddawana jest ciągłej weryfikacji, co pobudza ją do życia; jest opisywana, pielęgnowana, jest, jak pisał Shils, zarówno częścią mechanizmu trwania, jak i mechanizmem przemian(...)".
Tradycja potrzebuje przemian.
Jacek Wódz zwraca także uwagę - na często pomijany - negatywny aspekt tradycji. Wskazuje, iż tradycja bywa także elementem hamującym procesy rozwojowe regionów, utrudnia procesy przystosowywania się ludności regionalnej lub zbiorowości lokalnych do wymogów nowoczesnej gospodarki. "(...) Dziś, gdy coraz to bardziej wzmaga się refleksja nad rolą jednostki, jej swoistymi potrzebami, jej prawami społecznymi, jej motywacjami do działań, taka uniformizująca rola tradycji może stać się elementem przeszkadzającym w rozwoju jednostkowym. Staje się tak wówczas, gdy tradycja odzwierciedla się w normach zachowań życia codziennego, a presja lokalnej kontroli społecznej nie daje szans zachowywania się w sposób nie respektujący tych norm(...)"
Tradycja - jeden z czynników, na bazie którego tworzy się tożsamość. To także jeden z czynników integracji wewnątrzgrupowej.
Rozważania na ten temat prowadzone będą w dalszej części pracy.
"(...) Dziś, aby polska wieś odzyskała swoją tożsamość, aby wyszła z kryzysu, musi oprzeć się o własne dziedzictwo kulturowe, własną kulturową tradycję i w niej szukać siły do przezwyciężenia trudności, które niesie czas transformacji(...)".
Nie tylko polska wieś napotyka na trudności. Dla mniejszości narodowych tradycje są manifestacją odrębności i bogactwa kulturowego, na co jest wyraźne zapotrzebowanie w obecnych czasach.
Dla łemkowskiej mniejszości zaś także ukazywaniem, iż mimo długoletnich niesprzyjających warunków historyczno-politycznych zachowała ona swoje tradycje. To tkwi u źródeł współczesnego "renesansu" łemkowskiego.
"(...) Tradycja dokonuje nobilitacji nie całej przeszłości i nie wszystkiego, cokolwiek w niej robiono. Tradycja grupy to przede wszystkim wzory działań tego rodzaju, który uchodzi obecnie za szczególnie dla grupy ważny(...)"
ROZDZIAŁ 2 -Łemkowie
Charakterystyka (terytorium, etnogeneza, język, religia, kultura)
Ponieważ na temat mniejszości łemkowskiej napisane i powiedziane było już wiele, zasadniczym celem tego rozdziału nie jest powtarzanie rozlicznych teorii, lecz jedynie wybranych, charakterystycznych cech tej mniejszości, będących istotnych dla niniejszej pracy.
Terytorium
Łemkowie zamieszkiwali Łemkowszczyznę po obu stronach Karpat - od zlewisk Osławy i Laborca na wschodzie (jest to granica łemkowsko-bojkowska) po Poprad na zachodzie.
"(...) Siedziby Łemków i częściowo Bojków po obu stronach Beskidów wytworzyły pas ruski, który rozdzielił dawnych Polaków i Słowaków(...)"
Łemkowszczyzną nazywany jest teren, którego większa część leży na Słowacji ( Łemkowszczyzna południowa), mniejsza zaś w Polsce (Łemkowszczyzna północna). Oba te terytoria stanowią całość pod względem etnograficznym, kulturowym i językowym, mimo, iż na Łemkowszczyźnie południowej nazwy "Łemkowie" i "Łemkowszczyzna" są mniej spopularyzowane. Tereny te stanowiły jedność do rozpadu monarchii austriacko-węgierskiej, kiedy to Łemkowie rozdzieleni zostali polsko-czechosłowacką granicą państwową. "(...) Granica polityczna decydowała o odmiennym przebiegu wielu procesów historycznych w północnej i południowej części Łemkowszczyzny. Poczucie wspólnoty etnicznej przetrwało jednak wśród ludności obu obszarów do dnia dzisiejszego(...)"
Łemkowie polscy zamieszkiwali Beskid Niski i małą część Beskidu Sądeckiego. O ile północna, zachodnia i południowa granica Łemkowszczyzny są łatwe do określenia, o tyle wschodnia przysparzała trudności, gdyż teorie na jej temat się różniły. Zachodnią granicę wyznaczają wsie: Wierchomla Wielka, Maciejowa i Królowa Ruska ( należą już do Beskidu Sądeckiego), wschodnią zaś wieś Żubracze (Bieszczady).
"(...) Na terytorium Łemkowszyzny północnej (w okresie międzywojennym) znajdowało się około 170 wsi zamieszkanych prawie wyłącznie przez Łemków, kilkanaście wsi mieszanych o ludności łemkowsko-polskiej, kilka miast o zdecydowanej dominacji ludności polskiej oraz kilka polskich przysiółków(...)".
Etnogeneza
Łemkowie to rdzenni mieszkańcy Beskidu Niskiego. Są oni najbardziej na zachód wysuniętą grupą tzw. górali ruskich. Do grupy górali ruskich należą również Bojkowie (Bieszczady i pogórze bieszczadzkie) oraz Huculi z Beskidów Wschodnich.
"(...) Przodkowie Łemków od początku XIV w. zaczęli zajmować Beskid Niski, chociaż w większości teren ten został zasiedlony w XVI w. a w części środkowej i zachodniej też w XVII stuleciu. Oczywiście w procesie zasiedlania nie mogło być mowy o jakiejkolwiek świadomości narodowej w dzisiejszym pojęciu tego słowa, natomiast na pewno dość szybko wytworzyło się pojęcie świadomości grupowej lub przynajmniej "inności" wyrażanej takimi określeniami jak Wołoch(...), Rusin lub Rusnak, nie mówiąc już o podziałach na lokalne grupy i nazwy pochodne od specyficznych cech kulturowych, nadawane zwykle przez sąsiadów. Nazwy te miały nieraz charakter złośliwy. Nazwa Rusnak była dość powszechnie stosowana już w XVI w. alternatywnie do nazwy Wołoch, natomiast jako pojęcie grupowe przetrwała do naszych czasów, była bowiem jedynym ogólnym pojęciem wyróżniającym przynależność do wielkiej grupy mieszkańców Beskidów w przeciwieństwie do mieszkańców dolin lub ludności polskiej na Pogórzu(...)".
"(...) Etnogeneza ludności łemkowskiej pozostaje do dnia dzisiejszego przedmiotem sporów. Zasadnicza opozycja istnieje pomiędzy zwolennikami teorii autochtonizmu Łemków w Karpatach a zwolennikami teorii migracyjnej(...)"
Istnieje kilka koncepcji etnogenezy Łemków, naukowcy wyróżniają się trzy główne:
1. "(...)Pierwsza wiąże początki Łemków z falą tzw. kolonizacji wołoskiej, która z terenów dzisiejszej Rumunii kierowała się wzdłuż głównego łańcucha Karpat ku północy i zachodowi, opanowując od schyłku XIV wieku do końca XIV w. Bieszczady, Beskid Niski i Sądecki (i dalej inne góry aż po Morawy), przy czym romański element ludnościowy stopniowo tracił na znaczeniu, ulegając rutenizacji, a na zachodzie polonizacji, słowakizacji i czechizacji (...)". I dalej: "(...) Teoria ta jest przez autorów ukraińskich bądź odrzucana, bądź przyjmowana z zastrzeżeniem, że element ruski stale zajmował wśród Wołochów przytłaczającą większość(...)".
2. "(...)Druga hipoteza głosi, że Łemkowie są odwiecznymi mieszkańcami swojej karpackiej ojczyzny, a ich przodkami byłoby wschodniosłowiańskie plemię Chorwatów, lokalizowane przez niektórych historyków rosyjskich aż po Kraków i Tatry, z włączeniem niemal całej wschodniej Słowacji(...)".
3.Trzecia teoria "(...) wprowadza na arenę dziejową domniemany lud trackich pasterzy, przez stulecia uprawiający w Karpatach nomadzki sposób życia. Pod koniec XIV w. koczownicy zaczęli osiedlać się - co znalazło oddźwięk w źródłach jako "kolonizacja na prawie wołoskim"- i następnie rutenizować(...)
Język
Język łemkowski zaliczany jest do dialektów ukraińskich.
Nie ma on swojej wersji literackiej. Wśród wielu teorii dotyczących języka łemkowskiego wybija się ta, która mówi, iż najprawdopodobniej jest on efektem krzyżowania się wielu migracji, z czego wynikały zapożyczenia językowe.
"(...) Jedną z najistotniejszych cech Łemkowszczyzny był wspólny język stanowiący gwarę, obecnie ukraińską, ukształtowaną dzięki trzem czynnikom: udziałowi Rusinów w masowej kolonizacji rusko-wołoskiej, Kościołowi wschodniemu łączącego nie tylko pod względem religijnym, ale i językowym oraz stałemu w ciągu wieków ruchowi pojedynczych osób i małych grup przemieszczających się ze wsi do wsi od wschodnich do zachodnich granic Łemkowszczyzny i odwrotnie. Wołosi lub Rusnacy, którzy przenikali do wsi polskich bardzo szybko zatracali swój język, podobnie jak i Polacy osiedlający się we wsiach rusnackich, później łemkowskich(...)"
Nieznany jest czas, gdy pojawiła się nazwa Łemko. Uznawane jest, iż to nazwa powstała na skutek przezwiska od przysłówka "łem" oznaczającego "tylko", "albo". "(...) Początkowo używano jej na pograniczu bojkowsko-łemkowskim, skąd później rozpowszechniła się jako określenie wszystkich ruskich, greckokatolickich mieszkańców Beskidu Niskiego i Sądeckiego. Stało się to za przyczyną kilku ludzi, którzy wprowadzili do literatury i rozpropagowali tę nazwę (O.Lewicki 1834, J. Wagilewicz 1841, A. I. Toroński 1860) (...)"
Religia
Język i religia to podstawowe elementy na podstawie których grupa konstruuje swój obraz.
Łemkowie to grupa pogranicza etniczno-kulturowego.
Podział świata na "swoich" i "obcych" odbywa się przede wszystkim na podstawie wyznania. "(...) Rola religii, jako podstawowego lub też istotnego wskaźnika identyfikacji etnicznej, wzrasta, jak twierdzi A. Sadowski, w warunkach pogranicza, szczególnie w przypadku trudności z samookreśleniem się narodowym grupy (...)"
Na terenie Łemkowszczyzny stykały się dwa odłamy chrześcijaństwa: ortodoksyjny wschód i katolicki zachód, "(...) przyniosły one na te ziemie elementy kultur, wielkich ośrodków starożytności: Rzymu i Bizancjum(...)".
Przynależność religijna często potocznie wiązana jest z przynależnością narodową.
"(...) Początkowo prawosławni, w wieku XVIII byli niemal wyłącznie unitami. Wprowadzenie unii nie obyło się bez oporów. Wyznawcy prawosławia narażeni byli na represje(...). Zlikwidowanie w r.1692 biskupstwa prawosławnego w Przemyślu ułatwiło zadanie zwolennikom unii, lecz wizytacje biskupie na Łemkowszczyźnie z końca lat dziewięćdziesiątych XVII w. nadal notują istnienie tam prawosławnych. Długotrwała nasilona akcja unijna owocowała wieloma konfliktami, odnotowanymi zwłaszcza w kluczu muszyńskim - dobrach biskupów krakowskich. Głośny był zatarg na tle religijnym w Tyliczu, gdzie wobec opornych wyznawców prawosławia stosowano represje, włącznie z wysiedleniem poza obręb miasta. Nawracanie "schizmatyków" nie kończyło się jednak przymuszeniem ich do przyjęcia obrządku unickiego. Decyzją specjalnej komisji, delegowanej w 1636 r. przez biskupa Jakuba Zadzika do zbadania sytuacji w Tyliczu, zamknięto użytkowaną przez Rusinów cerkiew, nakazując im uczestnictwo w nabożeństwach wspólnie z Polakami w kościele rzymskokatolickim.(...) Cerkiew po pewnym czasie zburzono. Biskup diecezji greckokatolickiej w Przemyślu wniósł skargę w tej sprawie do urzędu papieskiego. Proces trwał sto lat i zakończył się w r.1737 pomyślnie dla grekokatolików. Świadectw walki z prawosławnymi(...) na Łemkowszczyźnie zachowało się więcej(...)"
"(...) Sprawa przynależności Łemków do prawosławia powróciła w bardzo ostrej formie podczas tzw. "wojny religijnej" w pierwszych dekadach XX w. Pierwsze przypadki konwersji grekokatolików na prawosławie miały miejsce już przed I wojną światową. W 1911 r. do prawosławia przystąpiła znaczna część mieszkańców wsi Grab oraz kilku wsi sąsiednich. W 1912 r. mieszkańcy Świątkowej zagrozili przejściem na prawosławie w przypadku przydzielenia im księdza Ukraińca. Masowe konwersje nastąpiły w latach dwudziestych i na początku lat trzydziestych XX w. z apogeum w latach 1926-1928. Na początku lat trzydziestych ruch ten zaczął słabnąć i z czasem zanikł. Źródła prawosławne podają, ze w tym czasie na prawosławie przeszło ok. 25 tys. wiernych
Przyczyny tego procesu są złożone. Sympatie do prawosławia na Łemkowszczyźnie były zawsze spore. Dołączyły do nich różne czynniki zewnętrzne. Prowadzona była zorganizowana agitacja na rzecz wyznania prawosławnego, ludność wchodziła w spory z klerem katolickim na tle materialnym, negatywnie przyjmowano wszelkie zmiany obrzędowe zmierzające do latynizacji. Ale najistotniejszą przyczynę stanowił chyba konflikt narodowościowy, najczęściej notowany w dokumentach jako źródło problemu. Proukraińska agitacja prowadzona przez niektórych duchownych greckokatolickich wywoływała ostry sprzeciw konserwatywnej ludności, prowadzący aż do zmiany wyznania. Dopiero powołanie w 1934 r. niezależnej od biskupstwa przemyskiego, bezpośrednio podporządkowanej papieżowi Apostolskiej Administracji Łemkowszczyzny, na czele której stanął Łemko orientacji rusińskiej, dr Wasylij Maściuch, powstrzymało proces zmiany wyznania.
Rezultatem tych ruchów religijnych był podział dotychczas prawie jednolitej wyznaniowo Łemkowszczyzny na dwa wyznania - grekokatolicyzm (przy którym została zdecydowana większość wiernych) i prawosławie (stanowiące sporą procentowo mniejszość). Dla ścisłości należy wspomnieć też o protestanckich grupach religijnych, takich jak świadkowie Jehowy, baptyści i inne, które zaczęły się w tym czasie tworzyć na Łemkowszczyźnie, głównie za sprawą reemigrantów ze Stanów Zjednoczonych. Odsetek tych wyznawców był jednakże bardzo niewielki(...)"
Prawosławie przychodziło na Łemkowszczyznę w ścisłym związku z moskalofilstwem, prowadząc do denacjonalizacji ludności ukraińskiej.
"(...) Po wojnie AAŁ przestała istnieć, przestał też istnieć Kościół greckokatolicki. Władze polskie, mimo że nie zlikwidowały Kościoła greckokatolickiego prawnie, uznały Kościół ten za nieistniejący w wyniku pozostania większości wiernych na terenach przyłączonych do ZSRR, ucieczki części kleru w czasie wojny na zachód, przesiedlenia pozostałej ludności pochodzenia ukraińskiego na Ziemie Zachodnie, gdzie nie miała ona dostatecznej liczby duchownych by stworzyć własną hierarchię. W okresie przesiedlenia wierni Kościoła greckokatolickiego zaspokajali swe potrzeby religijne nielegalnie, podczas okazyjnych spotkań w prywatnych domach bądź świątyniach katolickich i prawosławnych(...)"
Lata osiemdziesiąte przyniosły zmiany. Od roku 1989 możliwa była legalizacja Kościoła greckokatolickiego.
"(...) Sytuacja wiernych Kościoła prawosławnego po wysiedleniach była korzystniejsza niż wyznawców Kościoła greckokatolickiego. Po uregulowaniu jego stanu prawnego w 1945 roku, mógł on podjąć działalność misyjną wśród Ukraińców i Łemków na Ziemiach Zachodnich. Misja Kościoła prawosławnego objęła także tych nielicznych Łemków, którzy nie zostali przesiedleni, oraz tych, którzy powrócili na swe ziemie po 1956 roku (...)"
Obecnie Łemkowie, którzy nie ulegli asymilacji należą do Ukraińskiego Kościoła Katolickiego (obecna nazwa dawnego Kościoła greckokatolickiego) lub Kościoła Prawosławnego.
Kultura
Łemkowie są grupą "(...) o swoistych cechach kulturowych, wskazujących zarówno na znaczne wpływy kultur sąsiednich, jak też przechowywanie wielu archaicznych elementów zatraconych gdzie indziej. Spośród innych etnograficznych grup górali ruskich (Bojków, Hucułów), a przede wszystkim wobec sąsiadów na północy wyróżniali się Łemkowie szeregiem cech, które pozwalały im na samoidentyfikację, odróżnienie "swoich" od "obcych". Wśród najistotniejszych cech etnograficznych trzeba wymienić sposób zabudowy wsi i wygląd zagrody. Wsie łemkowskie ciągnęły się długimi łańcuchami domów wzdłuż rzeki lub potoku. Zabudowa taka była wynikiem charakterystycznych dla Łemkowszczyzny nadziałów, tzw. łanów leśnych biegnących w poprzek doliny. Zagrody Łemkowskie były z reguły jednobudynkowe, najczęściej dwutraktowe. Dach był początkowo czterospadowy, później dwuspadowy, z bocznym okapem, kryty strzechą lub gontem (...)".
Charakterystyczne tylko dla Łemkowszczyzny są: typ cerkwi, stroje ludowe.
Łemkowie zajmowali się przede wszystkim rolnictwem, hodowlą kóz, owiec, bydła. Surowy klimat, nieurodzajne gleby, niski poziom techniki rolnej nie dawały bogatych zbiorów. Pracowali również w lesie oraz handlu.
"(...) Kultura duchowa Łemków, ich wierzenia, obyczaje, obrzędy, wskazują na przetrwanie pradawnych, pogańskich jeszcze elementów wierzeniowych oraz ich wielorakie kontaminacje z późniejszymi wpływami wschodniego i zachodniego chrześcijaństwa . Odnajdujemy tu na przykład ślady dawnego kultu sił przyrody. Ze szczególnym szacunkiem odnosili się Łemkowie do czterech żywiołów, a zwłaszcza wody i ognia (...). Chrześcijaństwo poniekąd usankcjonowało dawne wierzenia, wprowadzając święcenie wody, zwłaszcza podczas "Jordanu". Przetrwały w świadomości Łemków też pewne ślady wierzeń związane z dawny kultem drzew i określonych zwierząt (...).
Wiele dawnych elementów wierzeniowo-obyczajowych przedostało się do ludowych obrzędów związanych ze świętami religijnymi i uroczystościami rodzinnymi. Stanowiły one o specyfice obrzędowej tego regionu (...).
Interesujący i bogaty był folklor łemkowski, zwłaszcza twórczość ustna, wśród której dominowały pieśni: liryczne, obrzędowe, historyczne, emigracyjne, żołnierskie, ballady. Liczne były też opowieści-bajania, snute w zimowe wieczory podczas prac domowych (...)"
"(...) Łemkowszczyzna, jako wsunięty między zachodniosłowiańskie kultury klin ruskiego osadnictwa, podlegała silnym wpływom tych kultur. Łemkowie, którzy sami siebie nazywali Rusnakami, bronili się przed tymi wpływami dużym konserwatyzmem i pasywnym negatywizmem wobec dominującej polskiej kultury i religii rzymskokatolickiej. Źródłem a zarazem konsekwencją takiej postawy był charakterystyczny typ łemkowskiej, zamkniętej na "nowinki" mentalności, tradycjonalizm i silne przywiązania do swoich "swiatyja swiatych".
Podstawowymi świętościami Łemków były - w przeciwstawieniu do polskich - "ruska wiara", "ruski język" i ojczysta "ruska ziemia" - Karpaty(...)"
Łemków cechował również izolacjonizm - terytorialny, jak i świadomościowy. Izolacjonizm - "(...) był wynikiem zarówno warunków środowiska, jak i społeczno-prawnego i ekonomicznego położenia ludności wiejskiej. Miał on charakter izolacji przestrzennej, geograficznej (zamykanie się mieszkańców wsi w jej własnych granicach z małą ruchliwością przestrzenną), izolacji pionowej w znaczeniu faktycznego odgrodzenia ludu (wiejskiego) od klas wyższych i od udziału w kulturze elitarnej co pociągało za sobą izolację świadomościową(...)".
W przypadku mniejszości narodowej, jaką są Łemkowie dochodzi do tego również czynnik etniczny.
Podziały narodowościowo-religijne, tożsamość, czynniki integracji
Współczesne podziały wewnątrz łemkowskiej mniejszości etnicznej mają swą kilkusetletnią proweniencję, o czym pisze Ewa Michna w swojej pracy:
"Łemkowie- grupa etniczna czy naród".
"(...) Początki kształtowania się odrębności grupowej Łemków wiążą się z sąsiedztwem i kontaktami interetnicznymi pomiędzy Łemkami (grupą "swoich") a Polakami (grupą "obcych"). Polacy zamieszkiwali sąsiadujące z terenami łemkowskimi tereny górskie. Niedostateczna na tym terenie ilość dróg decydowała o pewnej izolacji grupy łemkowskiej. Kontakty obu społeczności miały charakter administracyjny (wspólne siedziby gmin i powiatów), handlowy (wspólne jarmarki), nie obejmowały natomiast sfery towarzyskiej(...). W pierwszym okresie kształtowania odrębności grupy odrębności o charakterze etnicznym, decydujące znaczenie miała przynależność do wschodniego kręgu kulturowego, która zasadniczo odróżniała Łemków od sąsiadujących z nimi Polaków.
Religia i język były więc tymi elementami kultury, które zadecydowały o pojawieniu się silnego poczucia odrębności i stanowiły podstawowe kryterium umożliwiające podział świata na "swoich" i "obcych". Wyraźne różnice kulturowe, które wiązały się z przynależnością do odmiennego kręgu kulturowego, sprawiły także, że Łemkowie nie zostali zasymilowani przez sąsiadującą z nimi grupę polską, która przejawiała w stosunku do nich dążenia asymilacyjne(...)"
"(...) Proces kształtowania się świadomości narodowej Łemków przebiegał w sposób charakterystyczny dla pogranicza. Na Łemkowszczyźnie krzyżowały się wpływy i dążenia asymilacyjne Rosji, Polski i Austrii. Jednak decydujący wpływ na przebieg interesującego nas procesu miała sytuacja w kształtującym się dopiero ruchu narodowym Rusinów w Galicji.
Działalność "Ruskiej Trójcy" - stowarzyszenia założonego przez Mariana Szaszkiewicza, Jakuba Hołowackiego, Iwana Wahylewicza - zapoczątkowała ruch świadomościowy wśród Rusinów galicyjskich. Początkowo nie był on jednolity a poglądy jego ewoluowały zarówno pod wpływem warunków zewnętrznych (polityki aktualnego centrum politycznego, układów geopolitycznych), jak i wewnętrznych dyskusji i sporów na temat przynależności narodowej grupy.
Pierwsi przedstawiciele ruchu rusińskiego w Galicji budowali swoją tożsamość poprzez negację przynależności do grupy polskiej. Nie potrafili jednak zdecydować jaka jest przynależność narodowa Rusinów. W tym pierwszym okresie budzenia się świadomości narodowej niezwykle istotny był czynnik językowy. Rusini galicyjscy budowali swoją tożsamość przede wszystkim w oparciu o język. Różnice poglądów na temat, który język powinien być literackim językiem Rusinów, wyznaczają pierwsze linie podziałów. W późniejszym okresie doprowadzą one do rozbicia ruchu narodowego(...)".
P. R. Magocsi wyróżnia trzy nurty w dziewiętnastowiecznym ruchu narodowym ludności ruskiej w Galicji. Jako pierwszą wymienia orientację staroruską. Jej przedstawiciele byli antypolscy i stali na stanowisku lojalizmu wobec Austrii, krytykowali ruch narodowo-ukraiński i nawiązywali do tradycji Rusi Kijowskiej i Halicko-Włodzimierskiej.
W latach sześćdziesiątych wyodrębniła się z ruchu rusińskiego druga orientacja - ukraińska, nawiązująca do tradycji kozackiej i uznająca istnienie odrębnego od Rosjan narodu Rusińców-Ukraińców.
Trzecią orientacją, która pojawiła się w wyniku ewolucji poglądów działaczy staroruskich był rusofilizm, podkreślający związki Rusi z Rosją (...)"
I dalej: "(...)Początków tego ruchu należy szukać w działalności panslawistów rosyjskich, którzy już w początku XIX wieku próbowali oddziaływać na Galicję. Starorusini zaczęli jednak licznie ulegać wpływom rosyjskim dopiero pod koniec XIX wieku (...).Po 1880 roku coraz więcej starorusinów, opierających swą autonomię na lojalności w stosunku do Austrii, Kościele greckokatolickim i języku ludowym, ewoluuje w kierunku rusofilizmu-antyaustriackiego, prorosyjskiego, ciążącego ku prawosławiu, lansujacego język rosyjski jako język wszystkich Rusinów (...) Do I-szej wojny światowej możemy mówić o istnieniu wszystkich trzech nurtów obok siebie (...)"
"(...) Spory i dyskusje działaczy ruchu rusińskiego początkowo miały niewielki wpływ na chłopską ludność Łemkowszczyzny. Do końca XIX wieku docierały tu tylko dalekie echa sporów ideologicznych.
Orientacją, która pierwsza pojawiła się na Łemkowszczyźnie była orientacja staroruska, z którą związane było duchowieństwo greckokatolickie (...). Po roku 1848 pojawiły się na Łemkowszczyźnie sympatie rusofilskie (...). Stronnictwo rusofilskie prowadziło propagandę prorosyjską za pomocą czasopisma "Łemko"(...) i czasopism o zasięgu ogólnogalicyjskim, które kolportowano na terenie Łemkowszczyzny (...), zakładano także czytelnie Towarzystwa im. Kaczkowskiego (...), sieć wiejskich bibliotek (...)"
"(...) Druga połowa XIX w. to okres intensyfikacji działalności ukraińskiego ruchu narodowego w Galicji. Pod koniec wieku, kiedy ukraińska partia nacjonalistyczna odgrywała poważną rolę w austriackim parlamencie, rozpoczęła walkę z ideologią staroruską (...)".
Organizacje staroruskie i ukraińskie rywalizowały między sobą, przy czym duży wpływa miała tu polityka Austrii, "(...) która w zależności od swych interesów politycznych starała się wykorzystywać przedstawicieli obu stronnictw do realizacji swych celów (...)".
W 1914 r. , uciekający przed Rosjanami Austriacy rozpoczęli szukanie "winnych". Ofiarą padli "(...) łemkowscy moskalofile oskarżeni o szpiegostwo na rzecz Moskwy. Moklak tak o tym pisze: "Zagrożeni przywódcy moskalofilscy emigrowali na wschód, chronieni przez wycofującą się armię carską. W swych domostwach pozostali natomiast zdezorientowani chłopi dla których udział w instytucjach moskalofilskich wynikał z chęci obrony ich ruskiej kultury zagrożonej latynizacją i polonizacją (...)" .W wyniku represji ok. 5000 Łemków (księży greckokatolickich, nauczycieli i chłopów) trafiło do obozu w Talerhofie. Byli to oprócz rusofili, także Łemkowie niezaangażowani w ten ruch i Łemkowie-Starorusini. "(...) Wśród Łemków panowało przekonanie, że czynny udział w denuncjowaniu ofiar represji brali Ukraińcy, wykorzystując taką sytuację by pozbyć się przeciwników politycznych. Prześladowania kształtowały legendę martyrologii Rusinów(...).
Wydarzenia wojenne przyspieszyły polaryzacje stanowisk polityczno-narodowych, ustaliły się także strefy wpływów obu orientacji: na Łemkowszczyźnie Wschodniej przewagę zyskali przedstawiciele stronnictwa ukraińskiego a na Łemkowszczyźnie Zachodniej - moskalofilskiego i staroruskiego.
Wyrazem narastania więzi ogólnołemkowskiej oraz poczucia wspólnoty z Łemkami zamieszkującymi południową stronę Karpat są wydarzenia z lat 1918-1920(...)"
Ukraińcy podjęli w listopadzie 1918 r. próbę utworzenia własnego państwa - Zachodnio-Ukraińskiej Republiki Ludowej. Dążenia Ukraińców wywołały sprzeciw mieszkających w Galicji Wschodniej Polaków. Rozpoczęła się polsko-ukraińska wojna. Do Ukrainy przystąpić chciała tzw. Republika Komańczańska. Ukrainie podporządkowało się 30 łemkowskich i bojkowskich wsi. Akcja wojsk polskich położyła kres Republice.
Na Łemkowszczyźnie Zachodniej zaś Łemkowie utworzyli tzw. Ruską Radę. Przedstawiciele owej Republiki Gładyszowskiej chcieli m.in. usunięcia ukraińskich księży z Łemkowszczyzny, wprowadzenia języka rosyjskiego do szkół.
Koncepcje rusofilskie po upadku carskiej Rosji straciły na ważności. Administracja polska obejmowała wsie łemkowskie. Spotykało się to z niechęcią i nastrojami antypolskimi. Pojawiła się koncepcja przyłączenia Łemkowszczyzny do Czechosłowacji. Sympatie proczeskie zaniepokoiły władze polskie, które obsadziły granicę południową strażą i wyznaczyły strefę przygraniczną. W 1920 r. Łemkowszczyzna została spacyfikowana, odbyły się sądy.
"(...) Chociaż trudno przeceniać znaczenie tych "państw" będących raczej organizmami samorządowymi, ich powstanie dowodzi, że Łemkowie już w tym okresie czuli potrzebę decydowania o swoim losie. Niechęć do podziału południowych i północnych terenów Łemkowszczyzny świadczy o narastaniu więzi ogólnołemkowskiej, która zaczynała dominować i wypierać sympatie rusofilskie(...)
Podjęte przez działaczy łemkowskich działania, postulaty terytorialne, świadczą o tym, że grupa łemkowska odczuwała już wtedy potrzebę odgrywania podmiotowej roli w szerszych układach politycznych, że już w tym okresie dostała się w orbitę procesów narodowotwórczych. Istnienie tych organizmów miało istotny wpływ na kształtowanie świadomości narodowej Łemków i stanowi tę część dziedzictwa historycznego, do którego odwołują się przedstawiciele obu grup, legitymizując swoje obecne dążenia.(...)"
W okresie międzywojnia organizacje staroruskie i ukraińskie nadal czyniły próby pozyskiwania dla siebie ludności łemkowskiej. Ukraińcy próbowali za wszelką cenę pozyskać Łemków: "(...) Na Łemkowszczyznę napływała inteligencja ukraińska, probostwa obejmowali księża o nastawieniu proukraińskim a posady nauczycieli obejmowali w większości działacze narodowi. Kierunek ukraiński nie znalazł jednak poparcia, konserwatywni Łemkowie nie akceptowali swojej nazwy (Ukrainiec, przyp. E.M.) ani narzucanych im na siłę nowości językowych. Niechęć do agitacji ukraińskiej - jak twierdzą niektórzy historycy - była jedną z przyczyn "wojny religijnej"(...)"
Stronnictwa ukraińskie i rusofilskie rywalizowały ze sobą na polu szkolnictwa, spraw ekonomicznych i rozwoju czytelnictwa. W latach trzydziestych rywalizacja ta przyjęła największe rozmiary obejmując sferę religijną, kulturalno-oświatową, ekonomiczna i polityczną."(...)Ruch ukraiński, którego działalność była ograniczona przez władze polskie, skupiał się wokół parafii greckokatolickich, organizacji gospodarczej "Silskyj Hospodar" oraz organizacji młodzieżowej "Łuh". Moskalofilski natomiast opierał się przede wszystkim na czytelniach Kaczkowskiego oraz na działalności parafii prawosławnych (...)". Oba stronnictwa rywalizowały ze sobą do chwili wybuchu II wojny światowej, kiedy to teren Łemkowszczyzny znalazł się w całości na terenie Generalnej Guberni. Współpraca Ukraińców z Niemcami pozwoliła im wzmóc akcję ukrainizacyjną na Łemkowszczyźnie. Ruch rusofilski uległ rozbiciu.
"(...) W czasie okupacji nastąpił napływ z terenów zajętych przez ZSRR około 20 tysięcy Ukraińców związanych z ruchem narodowym, którzy korzystając ze swej uprzywilejowanej pozycji obsadzili wiejską administrację swymi ludźmi, ponadto stworzyli ukraińską policję(...)"
Ukraińcy wskazywali Niemcom swoich politycznych przeciwników (rusofili) jako sowieckich szpiegów. Wielu z nich trafiło do obozów koncentracyjnych, inni, uciekając, wstąpili do partyzantki. Młodzież łemkowska wysyłana była na roboty do Niemiec, nastąpiły tez masowe aresztowania wśród Starorusinów na podstawie spisów dokonanych przez Główny Komitet Ukraiński i przy pomocy ukraińskiej policji.
W 1945 r. działalność na Łemkowszczyźnie rozpoczęła nacjonalistyczna Ukraińska Powstańcza Armia (UPA). "(...) Zbrojny ruch ukraiński popierali gorliwie nacjonalistycznie nastawieni księża greckokatoliccy, którzy zaprzysięgali ludność łemkowską na wierność dla narodu ukraińskiego i agitowali, aby Łemkowie wstępowali do wojskowych jednostek walczących pod komendą niemiecką (ukrainische SS Division "Galizien") lub do UPA. Księża przymuszali nawet do tego Łemków, odmawiając chrztu i innych posług religijnych rodzinom, które nie dostarczyły do ukraińskiego wojska przynajmniej jednego ochotnika (...)"
Wg Ewy Michny konflikt starorusko-rusofilsko-ukraiński miał duże znaczenie dla pojawienia się i utrwalenia dualizmu narodowego grupy. Rywalizacja stronnictw wpływała na życie ludzi, tworząc wewnętrzne podziały w tak małej społeczności, mające znaczenie i współcześnie. Polityka Polski wobec Łemków w okresie międzywojennym to próby dzielenia górali ruskich (Łemków, Bojków i Hucułów) celem polonizacji. "(...) Władze II Rzeczypospolitej popierały wszelkie dążenia Starorusinów do samookreślenia narodowego by w ten sposób osłabić narodowy ruch ukraiński(...). Proukraińska polityka Generalnej Guberni, która pozwoliła na swobodne działania przedstawicielom ruchu narodowego, nie przyczyniła się także do rozwoju ukraińskiej świadomości narodowej. Pojawienie się Ukraińców jako przybyszów z zewnątrz, obejmujących ważniejsze stanowiska w administracji wiejskiej, a także utworzenie ukraińskiej policji spowodowało, że nie zostali oni przychylnie przyjęci przez Łemków.
Do czynników zewnętrznych wpływających na sposób autoidentyfikacji Łemków należy także zaliczyć wielokrotną zmianę centrów państwowych, które byłby względem społeczności łemkowskiej etnicznie i kulturowo obce. Ciągłe zmiany przynależności państwowej, brak spójnej polityki asymilacyjnej spowodowały, że grupa o nieukształtowanej jeszcze świadomości narodowej nie została objęta procesem narodowotwórczym typu naród- państwo, co zapobiegało jej asymilacji(...)"
Do innych przyczyn dla których u części Łemków nie ukształtowała się ukraińska świadomość narodowa, należą-wg E. Michny- także peryferyjne położenie Łemkowszczyzny i długotrwałe oddzielenie jej od macierzy.
Inni badacze szukają przyczyn także w konserwatyzmie Łemków, którzy z niechęcią przyjmowali wszelkie nowości.
Ostatnim czynnikiem utrwalającym istniejące podziały była postawa emigracji łemkowskiej z USA i Kanady. Odtworzone tam były podziały narodowe, tworzone były oddzielne organizacje. Emigranci na różne sposoby wspierali także Łemków w Polsce.
Wydarzeniami, które najmocniej wpłynęły na współczesną sytuację grupy były powojenne migracje, które doprowadziły do rozpadu Łemkowszczyzny.
W listopadzie 1939 r. rządy Niemiec i ZSRR podpisały porozumienie o wymianie ludności. W wyniku tego na wschód wyjechało 5 tys. Łemków. W wyniku agitacji sowieckich komisarzy chęć wyjazdu zgłosiło ok. 25 tys. Łemków, reszta wycofała się, uświadomiona przez uchodźców z Ukrainy.
W latach 1944-46 miała miejsce masowa akcja przesiedleńcza, przeprowadzona na podstawie układu między PKWN a rządem ukraińskim o wymianie ludności.
Przesiedlono dobrowolnie lub przymusowo ponad połowę społeczności łemkowskiej (70%). Polska miała stać się państwem jednorodnym narodowo.
W 1947 r. podjęte zostały działania operacyjne noszące nazwę akcji "Wisła".
"(...) Skierowana była ona przeciwko oddziałom Ukraińskiej Powstańczej Armii (UPA), politycznym ośrodkom Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (OUN) (...). Akcja "Wisła" trwała od 28 kwietnia do końca lipca 1947 r.(...)".
Oprócz aresztowań i mordów nastąpiły przesiedlenia ludności ukraińskiej na ziemie zachodnie i północne Polski. A. Kwilecki szacuje liczbę Łemków przesiedlonych w ramach akcji "Wisła" na 30-35 tys. (20% ogółu przesiedlonej ludności ukraińskiej)
M. Dziewierski, B. Pactwa, B. Siewierski charakteryzując akcję nazwali ją:
"(...)-masową: ze względu na fakt wysiedlenia całych wsi,
-etniczną: podstawowym kryterium było "niepolskie pochodzenie" rdzennych mieszkańców tych ziem,
-przymusową: z wykluczeniem możliwości pozostania na Łemkowszczyźnie czy wyboru nowego miejsca,
-wewnętrzną ludność z akcji "W" lokowano na obszarze ziem zachodnich i północnych, z wyraźnym zamiarem rozproszenia,
-gwałtowną: zakończoną w niespełna cztery miesiące(...)"
Łemkowie trafiali na Ziemiach Zachodnich do gospodarstw w najgorszym stanie. Przez mieszkających tam Polaków przyjmowani byli niechętnie. "(...) Łemkowie przybyli na miejsce swego nowego zamieszkania z fatalną opinią "ukraińskich bandytów", co bardzo nieprzychylnie nastawiło do nich Polaków a szczególnie repatriantów ze wschodu, którzy wiele wycierpieli od UPA (...)"
Ludność łemkowska przesiedlona została w obce jej kulturowo i krajobrazowo tereny, duże jej rozproszenie (kilka rodzin w jednej wiosce) spowodowało zerwanie więzi sąsiedzkich oraz miało wpływ na przebieg procesu kształtowania świadomości narodowej. "(...) Rozsiani wśród ludności polskiej starali się Łemkowie najczęściej ukryć swe pochodzenie i przynajmniej zewnętrznie upodobnić do polskich sąsiadów (...). W pierwszych latach pobytu "na zachodzie" Łemkowie żyli "żeby tylko przeżyć", ponieważ liczyli się z szybkim powrotem w rodzinne strony. Ale gdy te nadzieje nie ziściły się, zabrali się ostro do roboty. (...) Młodzi "wkomponowywali się" łatwo w miejscowe stosunki (...). Natomiast starsze pokolenie gnębiła nostalgia. Nie było ono w stanie przyzwyczaić się do nowych warunków bytowania. Średnie natomiast adaptowało się stosunkowo szybko, przejmując język i styl życia polskiego otoczenia. Była to asymilacja kulturowa (...)"
Akcja ta miała decydujący wpływ na obecny stan grupy łemkowskiej, żyjącej nadal w diasporze "(...) Całkiem nowa, trudna sytuacja wnosiła w ich sformułowaną w znacznym izolacjonizmie świadomość etniczną nową jakość. W sytuacji rozproszenia nie wystarczyło poczucie wiejskiego związku grupowego, który uległ całkowitemu rozerwaniu; potrzebny był wyższy poziom integracji. Jak się okazało, była ona już na tyle rozwinięta wśród całej społeczności, że Łemkowie wyraźnie potrafili wyodrębnić siebie spośród innych grup i szukać ze sobą bardzo utrudnionych w tym czasie kontaktów. Na tym właśnie etapie nazwa "Łemko" stała się określeniem etnicznym, które zdecydowanie zdominowało używaną dotychczas nazwę "Rusnak" (...) Przerwany przez wysiedlenie proces krystalizacji świadomości narodowej Łemków poddany został nadzwyczaj skomplikowanym oddziaływaniom. Nazwa "Łemko" nie była oficjalnie uznana jako samookreślenie narodowe. Administracyjnie Łemkowie zostali uznani za Ukraińców, ze wszystkimi tego konsekwencjami(...) Większość pozostała przy rusnacko-łemkowskim samookreśleniu(...)".
Na ziemiach zachodnich nadal trwała walka polityczna pomiędzy obydwoma stronnictwami. W 1956 r. powstało Ukraińskie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne (UTSK). W licznych oddziałach terenowych byli Łemkowie obu orientacji. W tym czasie Starorusińcy nie mogli założyć własnego stowarzyszenia ponieważ władze nie uznawały ich odrębności. W ramach UTSK powstała komisja łemkowska a "Nasze słowo" (organ UTSK) zaczął drukować "Łemkowskie słowo". Sekcja po kilku latach została rozwiązana.
W 1956 r. władze wydały pozwolenie na indywidualne powroty na Podkarpacie i Lubelszczyznę. Jednak wcześniejsze dekrety wywłaszczające Łemków nie były cofnięte i w praktyce wracający często zastawali swoje gospodarstwa w rękach osadników, musieli je odkupywać. Reinfuss podaje, iż w latach 1956-58 powróciło na Łemkowszczyznę 2000 dawnych jej mieszkańców a liczba ta wzrosła w latach późniejszych. W niektórych wsiach stanowili większość nad Polakami.
Jednakże większość została na Ziemiach Zachodnich.
"(...) Wysiedlenie połączone z ogromnym rozproszeniem ludności ukraińskiej miało w zamierzeniach władz polskich ułatwić jej polonizację, odniosło jednak odwrotny skutek. Po chwilowej dezintegracji grupa starała się na nowo stworzyć warunki dla działalności narodowej a pamięć o doznanych w wyniku przesiedlenia krzywdach moralnych i materialnych jest dziś jednym z podstawowych czynników integrujących społeczność ukraińską i łemkowską w Polsce. Wysiedlenie miało też z pewnością wpływ na asymilację niektórych członków społeczności łemkowskiej(...).
Łemkowie obecnie
Zmiany polityczne, które nastąpiły po 1989 r. zmieniły sytuację mniejszości w Polsce, w tym Łemków. Możliwa stała się dotychczas tłumiona działalność grup mniejszościowych. "(...) Usunięcie ograniczeń w rejestracji stowarzyszeń dało, także mniejszościom możliwość swobodnego działania(...)". Jednakże swoboda ta po raz kolejny ujawniła podziały wśród tej grupy.
Demokratyzacja życia społeczno-politycznego w Polsce "(...) doprowadziła do ożywienia społeczności mniejszościowych i pozwoliła zwolennikom przeciwnych opcji narodowych na otwartą artykulację swych potrzeb i aspiracji etniczno-narodowych. Chociaż dzisiaj nie ma już wśród Łemków rusofili a działacze (autonomiści) nawiązują raczej do tradycji staroruskich, to konflikt pomiędzy przedstawicielami obu opcji narodowościowych jest pod wieloma względami podobny(...)"
W wyniku trwającego kilkaset lat procesu wyróżnić dziś można dwie główne opcje narodowościowo-polityczne wśród Łemków. Są to : Zjednoczenie Łemków i Stowarzyszenie Łemków.
Zjednoczenie (Związek) Łemków, zarejestrowany w 1990 r. w Nowym Sączu, z siedzibą w Gorlicach. Założycielami tej organizacji byli głównie dawni działacze UTSK. Najważniejsze cele: opieka nad kulturą łemkowską w Polsce, dbanie o oświatę (m.in. nauka j. ukraińskiego), organizacja święta łemkowskiej kultury "Watra". Wydaje kwartalnik "Watra".
Stowarzyszenie Łemków, zarejestrowane w 1989 r. w Legnicy. Cele: integracja ludności łemkowskiej bez względu na poglądy i przekonania religijne, ratowanie, pielęgnacja, upowszechnienie kultury łemkowskiej, nauczanie języka łemkowskiego, popularyzację historii Łemkowszczyzny. Wydaje kwartalnik "Besida", liczna działalność wydawnicza i kulturalna, organizacja "Łemkowskiej Watry na Obczyźnie".
"(...) Dzisiejszy ruch łemkowski negujący przynależność Łemków do narodu ukraińskiego nie odwołuje się do wspólnoty historycznej z narodem rosyjskim, nawiązuje do idei staroruskiej wspólnoty ogólnołemkowskiej i wspólnoty z narodem ruskim zamieszkującym Ruś Zakarpacką(...)".
"(...) Od początku lat osiemdziesiątych rozwija się na Łemkowszczyźnie proces odrodzenia narodowego w duchu idei rusnacko-łemkowskiej. Równocześnie mocno uaktywnili się działacze ukraińskiego kierunku narodowego, którzy są do tego procesu ustosunkowani negatywnie. Efektem tej sytuacji jest istnienie w Polsce opozycyjnych względem siebie organizacji łemkowskich, które nie współpracują a czasem nawet się zwalczają. Oprócz odmiennego poglądu na ogólną koncepcję ochrony bardzo zagrożonej łemkowskiej kultury, znacznie różnią się one metodami działania. Stowarzyszenie Łemków działa raczej w sferze zachowania i tworzenia kultury łemkowskiej, koncentrując się na działalności literackiej, naukowej, wydawniczej i oświatowej. Związek Łemków prowadzi działalność o bardziej politycznym charakterze, domagając się od najwyższych władz uznania Akcji "Wisła" za bezprawną, podnosząc na forum Komitetu Helsińskiego w Polsce sprawę krzywd i nierównego traktowania Ukraińców w Polsce, protestując przeciwko ruchowi rusińskiemu. Jego aktywność kulturalna koncentruje się na organizowaniu "Watry"(...)"
Są to dwa główne ugrupowania, frakcje. Oprócz nich pojawiły się także: Rusiński Demokratyczny Krąg Łemków "Hospodar", Komitet łemkowski w Uściu Gorlickim oraz Stowarzyszenie "Ruska Bursa" w Gorlicach.
"(...) Walka przeciwstawnych orientacji jest charakterystyczną oznaką określonego etapu rozwoju narodowego. Odbywające się obecnie w grupie łemkowskiej przemiany przyczyniają się do krystalizowania postaw i ogólnej aktywizacji tej społeczności. Są to procesy znacznie bardziej perspektywiczne niż pasywna asymilacja(...)"
Obecnie Łemkowie żyją w diasporze. Główne ich siedliska w Polsce to Ziemie Zachodnie, Dolny Śląsk (w wyniku przesiedleń), Beskid Niski (Ci, którzy uniknęli przesiedleń i ich potomkowie oraz Ci, którzy wrócili po trwającym wiele lat życiu na terenach, na które ich przesiedlono). Duża liczba Łemków żyje poza granicami kraju - na Ukrainie, w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie.
Po długim okresie ukrywania się, próbach niwelacji, homogenizacji, grupa ta wyszła z cienia i ze zdwojoną siłą walczy o swoje miejsce.
Dzieje się to głównie na polu kultury - następuje w ten sposób swoista manifestacja życia łemkowskiego. Wzmaga to poczucie tożsamości oraz więzi międzygrupowej.
Organizowane są liczne imprezy kulturalne, wśród których najbardziej znaną jest "Watra" w Zdyni k. Gorlic (I Watra odbyła się w 1983 r., bez kontroli i zgody UTSK) inne: "Watra na czużyni" (obczyźnie) - na Śląsku, "Od Rusala do Jana" w Zyndranowej (Beskid Niski) i kilka innych.
Łemkowie posiadają własną literaturę. Za najbardziej znanych w środowisku łemkowskim uważani są np. dawni: Władymir Chylak (XIX w.), Iwan Rusenko(I poł. XX w.) współcześni (tzw. nurt łemkowskiej autoprezentacji, zbiorki poetyckie wydane w połowie lat osiemdziesiątych): Petro Murianka (Piotr Trochanowski, autor pierwszego łemkowskiego tomiku- "Suchy badyl" 1983 r.), Paweł Stefanowski, Władysław Graban, Stefania Trochanowska, Helena Duć- Fajfer. "(...) Ta poetycka autoprezentacja, zademonstrowanie problemów łemkowskich w całej ich rozciągłości i w tonie emocjonalnego nasycenia, będzie próbą ochrony własnej niezależności kulturowej przez Łemków. Twórcy tego nurtu zrozumieją, że celu tego nie osiągnie się drogą izolacji i rozpamiętywania krzywd. Ich metodą będzie wyjście z uniwersalnymi wartościami rodzimej kultury na zewnątrz, ukazanie jej piękna i odmienności (...).
Wydawnictwem drukującym łemkowską literaturę jest Sądecka Oficyna Wydawnicza. Czasopismami łemkowskimi są - "Watra", "Besida", "Łemko", "Hołos Watry".
Muzyka łemkowska prezentowana jest szerszemu gronu odbiorców poprzez liczne nagrania, rozprowadzane kasety i płyty. Do najbardziej znanych zespołów i solistów grających a tym samym propagujących tę muzykę należą: Julia Doszna z kapelą "Wereteno", lubelska "Orkiestra p.w. świętego Mikołaja" oraz kapela "Drewutnia", "Serencza" z Gorlic i inni.
W internecie powstają strony internetowe poświecone Łemkom i Łemkowszczyźnie (np. www.lemko.org), wydawane są liczne książki, przewodniki na temat tej mniejszości.
Ta niewielka liczebnie (przed wojną 150 tys.) grupa traci spójność na skutek swego rozdwojenia narodowego, opcji narodowościowych.
"(...) Kultura łemkowska jest obecnie jednym z czynników integracji wewntąrzgrupowej społeczności Łemków zamieszkujących obecnie Beskid Niski. Za najbardziej istotny, bardzo znaczący jej element należy uznać obyczaje i zwyczaje łemkowskie, jako zachowania symboliczne wyrażające określoną wartość.
Zachowania te, związane z wartościami wyznawanymi przez grupę, przekazywane z pokolenia na pokolenie stanowią o tożsamości kulturowej grupy.
Każda grupa chcąc zachować swoja tożsamość, musi kontynuować specyficzne dla siebie obyczaje. A zatem są zwyczaje istotnym czynnikiem integracji grupy, jak też uczestniczących w niej jednostek, gwarantując im swoisty komfort psychiczny i poczucie stabilizacji. Dają ponadto poczucie łączności z tymi, którzy podobnych zwyczajów przestrzegają. Nawet sytuacja rozproszenia nie przerwie ciągłości grupowej, jeżeli przestrzegane i kultywowane są zasadnicze elementy kultury(...)"
ROZDZIAŁ 3
Olchowiec - charakterystyka wsi.
Położenie
Olchowiec (łemk. dawna nazwa "Vilchowec", nazwa pochodzi od obecnych na tym terenie w przeszłości olch) jest wsią leżącą w środkowej części Beskidu Niskiego, w jego podjednostce - Beskidzie Dukielskim, na Zachód od Przełęczy Dukielskiej, ok. 4 km od granicy ze Słowacją. Wieś dzielona jest na Olchowiec właściwy i Kolonię Olchowiec ( administracyjnie stanowią jedną wieś - Olchowiec).
Obie części wsi leżą u stóp wzgórza Horb. Wieś "(...) Rozsiedliła się (...) w niewielkiej kotlinie, w górnym biegu rzeki Wilsznia, w miejscu gdzie wpadają do niej potoki Beskid, Olchowczyk, Ropianka i Roztoka(...)"
Historia wsi
XVI-XIX w.
Częściowo temat historii Łemkowszczyzny poruszany był już wcześniej. Kazimierz Rymut: "(...) Wsie na prawie wołoskim pojawiają się na tym terenie w XV w. Przypatrzmy się więc na początek nazwom, w ich średniowiecznym brzmieniu, zapisanym w XV w., ściśle do r. 1400, miejscowości leżących na terenie dawnego powiatu bieckiego a stanowiącego część Zachodniej Łemkowszczyzny. Nazwami tymi są (...) Cieklin, Jaśliska, Kłopotnica (...), Olchowiec.
Ani jedna z tych nazw nie może być uważana za nazwę o cechach językowych wschodniosłowiańskich, natomiast jedna z nich - Olchowiec - nosi wybitnie polską szatę językową(...)".
Kazimierz Rymut podał, iż w roku 1399 pojawiła się pierwsza wzmianka o Olchowcu (Olchowecz).
Uznawane jest, iż wieś ta powstała w XVI w. Olchowiec lokowany był na prawie wołoskim.
Jerzy Czajkowski zaś sprzeciwia się temu uznając, iż najprawdopodobniej nie o tę wieś chodziło. Na podstawie badań źródłowych ("Źródła dziejowe" XIV , s. 123) uznawane jest iż pierwsza informacja o Olchowcu pojawiła się w roku 1581: "(...) Grupa 5 wsi (...)" zaległa przy trzech prawobocznych potokach. Są to Polany, Olchowiec, Ropianka, Ciechanie i Ożenna. Wszystkie wsie pojawiają się po raz pierwszy w źródłach w 1581 r. i należą do Stadnickich. Ich stan zagospodarowania jest jednak różny i wskazuje na możliwość powstania w różnych latach, chociaż różnice musiały być niewielkie. Największe były Polany, bowiem było tam 8 dworzyszcz wołoskich, 2 zagrodników z rolą, łan sołtysi i 4 komorników. W Olchowcu było również 5 dworzyszcz, ale po stu latach (1680) zostały tylko dwa oraz było 1 koło zakupne, ponadto do Olchowca należy przys. Baranie, odległy 4 km, w którym w końcu XIX w. było 44 mieszkańców. Nie wiadomo niestety kiedy przysiółek powstał. W pozostałych trzech wsiach było łącznie 5 dworzyszcz oraz 3 łany sołtysie.
Stadniccy byli właścicielami Olchowca od r. 1541 do ok. połowy XIX.
"Słownik geograficzny Królestwa Polskiego" ( z r.1886 r.) podaje o Olchowcu: "(...)ma 390 mk (mieszkańców) gr- kat. i 10 izrael. (...).Jest tu kapelarnia gr- kat., z drewnianą cerkwią, szkoła parafialna i kasa pożyczkowa gminna(...). Kapelarnia należy do dyec.(diecezji) przemyskiej, dek. (dekanatu) dukielskiego(...)"
"(...)Pierwotnie cała wieś skupiała się wokół miejsca, gdzie dziś stoi cerkiew. W zaraniu jej dziejów - jak głoszą ustne przekazy i pamięć obecnych mieszkańców - wieś zamieszkiwało kilka rodów po których zachowały się do dziś nazwy ich ról. Są to Chudakiłki, Bugniłki, Sołtystwa, Maryniłki, Tyniłki, Moriakiłki. Oprócz Moriaków, Chudaków i Tyniów do najstarszych we wsi należą także rody Romańczaków, Burjaków, Fedaków i Gabłów(...)". Dla rozróżnienia osób o tym samym imieniu i nazwisku, co było we wsi częste, funkcjonowała duża liczba przydomków.
Pod koniec XIX wieku Olchowiec liczył ok. 40 gospodarstw, we wsi mieszkało kilka rodzin żydowskich.
"(...) w 1880 wieś zamieszkiwało 390 greckokatolickich Łemków i 10 Żydów(...)"
Do czasów II wojny światowej
"(...) W 1935 roku przeprowadzono komasację gruntów, w wyniku której część gospodarzy przeniosła się w dolinę Roztoki i górną część doliny Olchowczyka. W ten sposób powstała Kolonia. Komasacja oprócz scalenia bardzo rozdrobnionych pól i łąk umożliwiła także rozgęszczenie centrum wsi. Po komasacji wieś rozrosła się do 89 numerów (w tym szkoła i karczma). Stało się to jednak tylko w wyniku rozgęszczenia wielorodzinnych gospodarstw, ponieważ przybyszów spoza wsi w tym czasie nie było(...)"
Przed wojną Olchowiec osiągnął szczyt swojego rozwoju. Granice jego terytorium stanowiły: na północy - wieś Ropianka (obecnie dwa stale zamieszkałe gospodarstwa), na południu granica państwowa, na wschodzie wieś Wilsznia (nieistniejąca obecnie), na zachodzie zaś ujście potoku Roztoka do Wilszni.
Społeczność olchowiecka stanowiła grupę zwartą, zamkniętą na wpływy innych elementów etnicznych.
Wieś była niemal jednorodna etnicznie: W 1939 r. spośród 87 gospodarstw, 82 były w posiadaniu rodzin łemkowskich, 5 zaś cygańskich. "(...) W centrum wsi znajdowało się 56 numerów, w tym wszystkie gospodarstwa cygańskie oraz szkoła i karczma a Kolonia liczyła 33 numery(...)". Wieś zamieszkiwało blisko 600 osób.
Występowała także jednorodność wyznaniowa - prawie wszyscy byli wyznania greckokatolickiego a Olchowianie utrzymywali bliskie kontakty sąsiedzkie z pobliskimi Słowakami.
Dawny Olchowianin, obecnie na Ukrainie: "(...) Olchowiecki Beskid był centralnym miejscem wspólnoty ze Słowakami pod względem kulturalnym, artystycznym i pogranicznym(...)".
Wojna
"(...) We wrześniu 1939 r. działania wojenne ominęły Olchowiec. Wojska niemieckie i słowackie przeszły przez Przełęcz Dukielską i skierowały się na wschód(...)".
"(...) Pierwsze, znaczniejsze zmniejszenie zaludnienia odnotowała wieś w latach 1940-1944, kiedy to na przymusowe roboty do Niemiec wywieziono 48 osób z 39 gospodarstw. 43 osoby już więcej do Olchowca nie wróciły.
Największym exodusem w historii Olchowca było wywiezienie większości mieszkańców wsi do Związku Radzieckiego (na teren Ukrainy - PK-S) w latach
1944-45. Ogółem wywieziono 64 rodziny co stanowi 78% rodzin łemkowskich według stanu z 1939 r.(...) Spośród tej grupy do Olchowca powróciły (nielegalnie) tylko 4 osoby(...)".
We wrześniu i październiku 1944 r. przez wieś przebiegała linia frontu, toczyły się walki operacji Preszowsko-Dukielskiej. "(...) Później nastał czas walk wewnętrznych, wieś nachodziły na przemian oddziały UPA i LWP, represjonując ludność na rzekomą współpracę, to z UPA to z LWP(...)"
W 1947 r. w ramach akcji "Wisła" do obozu jaworzniańskiego wywieziono 11 osób, z których 10 wróciło. Na Ziemie Zachodnie zaś wywieziono 9 rodzin, z których do wsi wróciło 2.
Wysiedleń w ramach akcji "Wisła" uniknęło 10 rodzin, którym proboszcz ze Żmigrodu wypisał fałszywe świadectwa chrztu rzymskokatolickiego (z zapisaną narodowością polską).
W czasie okupacji Niemcy wywieźli 7 osób z rodzin cygańskich mieszkających w Olchowcu (przed wojną zajmowali 5 gospodarstw). Przeżyły dwie z nich. Ci, którzy pozostali wysiedleni zostali na Ziemie Zachodnie.
Trudne, powojenne warunki życia, odludzie, wysiedlone okoliczne wioski to główne przyczyny, które spowodowały, iż kilka rodzin opuściło wieś.
Cerkiew, religia
Olchowiecka cerkiew nosi wezwanie Przeniesienia Relikwii Świętego Mikołaja z Myr do Bari. Stanęła w 1932 r. na miejsce starej, XVIII- wiecznej (z 1792 r.).
Pod koniec XIX w. w Olchowcu utworzona została parafia, która obejmowała Olchowiec, Ropiankę, Wilsznię i przysiółek Baranie oraz wybudowana została plebania (spłonęła w 1914 r.).
W ostatnim okresie wojny cerkiew uległa częściowemu zniszczeniu. Po wojnie, do 1948 r. była czynna okresowo a w latach 1948-49 od czasu do czasu w zrujnowanym wnętrzu odprawiał msze ksiądz rzymskokatolicki ze Żmigrodu.
Garstka osób, które pozostały bądź wróciły do Olchowca po wojnie, na początku lat 50-tych przeprowadziła remont cerkwi.
Ksiądz Jan Wysoczański z Krempnej odprawiał nabożeństwa początkowo w obrządku wschodnim - później - po zakazie władz, przez pewien okres po łacinie, następnie z powrotem we wschodnim obrządku.
W 1953 r. wydano decyzję rozbiórki cerkwi. Materiał z rozebranej świątyni miał być użyty do budowy garaży w Miejscu Piastowym. Jednak, gdy osoby mające dokonać rozbiórki przybyły (w towarzystwie policjanta), olchowianie stanęli w obronie cerkwi. Od rozbiórki odstąpiono, cerkiew zaś została zamknięta i zaplombowana. Mieszkańcy wioski po pewnym czasie zerwali plomby i otworzyli świątynię.
Msze odbywały się sporadycznie. Od 1978 r. msze odbywają się regularnie. Wtedy to cerkiew stała się świątynią filialną dla dwóch parafii - rzymskokatolickiej w Polanach a później greckokatolickiej w Komańczy.
Obecnym proboszczem greckokatolickim jest ksiądz Jan Hałuszka. W cerkwi odbywają się nabożeństwa obu katolickich obrządków.
Jak podano wyżej, w 1880 r. w Olchowcu było 390 greckokatolickich Łemków i 10 Żydów ( przyp. nr 56).
Współczesność wsi
Po wojnie we wsi znajdowało się 14 gospodarstw stałych. Położone były w sąsiedztwie cerkwi (9 gospodarstw), w dolinie Roztoki - na Kolonii (4 gospodarstwa) oraz w dolinie Olchowczyka (1 gospodarstwo). Obecnie w Olchowcu i Kolonii Olchowiec znajduje się łącznie 19 gospodarstw, z liczbą stałych mieszkańców- 62 osób. Teren wsi zajmowany przez obecne gospodarstwa stanowi 1/6 obszaru sprzed wojny.
Oprócz wymienionych gospodarstw zamieszkałych stale, na terenie wsi od kilkunastu lat pojawiają się nowe domy (kilka) zamieszkiwane okresowo przez osoby spoza łemkowskiej społeczności.
Wieś, pierwotnie greckokatolicka, obecnie jest w połowie grecko- w połowie rzymskokatolicka. W niedziele odprawiane są dwie msze - w obrządku rzymskokatolickim i greckokatolickim (ks. Jan Hałuszka). Uczęszczanie na którąkolwiek z mszy nie jest jednoznaczne z wyznaniem. Grekokatolicy uczestniczą w mszach rzymskokatolickich i odwrotnie.
Proces asymilacji i polonizacji
Na asymilację i polonizację olchowieckich Łemków wpłynął szereg czynników: mała liczebność, izolacja, zastraszenie.
Po wojnie wieś opustoszała. Pozostała niewielka liczba mieszkańców (62 osoby, w tym 7 dzieci w wieku szkolnym).
Dawniej wieś otoczona była wsiami łemkowskimi, w latach 50-tych zaś znalazła się w pustce (wysiedlone wsie przylegające: Wilsznia, Ropianka). Tym samym zatracone zostały dawne, żywe kontakty sąsiedzko-rodzinne pomiędzy wsiami a Tragedie każdej z rodzin, zastraszenie, izolacja spowodowały wycofanie się, nieufność.
Od czasów wojny polonizacja przebiega w bardzo szybkim tempie. Od początku lat siedemdziesiątych obok mszy greckokatolickich zaczęły być odprawiane msze rzymskokatolickie. Na ten czas przypada rozłam wśród olchowieckiej społeczności, której połowa uczęszcza na msze grecko-, połowa zaś na rzymskokatolickie.
Związki małżeńskie w zdecydowanej większości zawierane są w obrządku rzymskokatolickim.
Młode pokolenie charakteryzuje tendencja do zmiany wyznania, emigracja za pracą i nauką oraz co za tym idzie - szybka polonizacja.
Wojna, lata powojenne, okres komunizmu i ówczesna polityka państwowa dotycząca mniejszości narodowych i etnicznych, negowanie istnienia ich oraz ich odrębności to również czynniki sprzyjające asymilacji. Polityczny cel, jakim była unifikacja, spowodował, iż ucierpiała na tym także kultura ludowa i ludowe tradycje. Tradycje owe kultywowane były w bardzo ograniczonym wymiarze, w ukryciu, w gronie rodzinnym.
Przez szereg lat nie było większych zmian. Zmiana polityczna jaka nastąpiła po 1989 r. sprawiła, iż mniejszości etniczne w Polsce, w tym łemkowska, mogły wyjść z ukrycia. Jednakże pamięć o minionych wydarzeniach, związany z tym lęk, wiąże się z pewną inercją w działaniach - szczególnie u osób starszych. Młodsze pokolenie, wychowywane w innych warunkach, uczestniczące w życiu szkolnym wśród społeczności polskiej wydaje się być dalekie od uprzedzeń. Wręcz odwrotnie, nieliczni z nich w świadomy sposób kultywują tradycje. Większość nie przyznaje się poza granicami wsi do swojego pochodzenia.
Tym samym działania garstki osób (łemkowskiego i nie łemkowskiego pochodzenia), których celem jest reaktywacja tradycji, uwrażliwienie na jej rolę, nie spotykają się z zaangażowaniem ogółu mieszkańców wsi.
Jacek Wódz, pisząc o roli jednostki w życiu społecznym i młodym pokoleniu:
"(...) czy nowoczesne poczucie przynależności do zbiorowości regionalnej lub lokalnej może opierać się jedynie na tradycji i refleksji z dnia dzisiejszego czy też winno uwzględniać aspiracje jednostkowe poszczególnych członków tych zbiorowości, poszczególnych grup społecznych czy kategorii zawodowych. Oczywiście odpowiedź nasuwa się sama. Trzeba to podkreślić zwłaszcza teraz, gdy młode pokolenie wchodzące w dorosłe życie staje często przed dylematem: czy wzmacniać swe związki ze swą zbiorowością lokalną, ze swym regionem, czy też rozluźniać je po to, aby stanąć przed nowymi szansami życiowymi?(...) Czy młode pokolenie ma się czuć społecznie zobowiązane do kontynuowania pewnego obrazu własnej zbiorowości lokalnej lub własnego regionu, czy też może ten obraz w istotny sposób modyfikować ?(...)"
Olchowiec nazwać można wsią peryferyjną. Wskaźniki "wsi peryferyjnej" wg Czesława Robotyckiego: "(...) ogólnie rzecz biorąc jest to wieś modernizująca się w fazie zmian początkowych. Charakteryzuje ją peryferyjne położenie, duże odległości od miast, ośrodków przemysłowych i wsi o funkcjach centrów usługowych. Nadto wieś posiada rozdrobnione grunty i szachownicę pól, niską kulturę rolną, małe zatrudnienie poza rolnictwem. Jest zintegrowana na bazie więzi rodzinno-sąsiedzkich, ważną rolę pełni gmina lokalna i lokalny system wartości(...)"
Ryszard Kantor zaś zwraca uwagę na to, iż współcześnie nie można mówić o wsi zupełnie izolowanej: "(...)Dziś oczywiście - patrząc na wieś współczesną - nie sposób mówić o tradycyjnej społeczności wiejskiej, nie sposób utrzymywać, iż wieś jest izolowana od innych zbiorowości, bądź, iż zachowała szczególną stabilność w zmieniającym się świecie. Procesy, jakie następowały na ziemiach polskich na przestrzeni ostatnich lat przeorały dawne układy społeczne, zmieniły podstawy ustrojowe, przyspieszyły przekształcanie się warstwy chłopskiej, a zwłaszcza wpłynęły na jej świadomość. Nie zmieniła się jednak, jak sądzę, główna cecha społeczności wiejskich, jest nią silna więź społeczna oparta na kontaktach osobistych, wzmocniona pokrewieństwem i pochodzeniem, a także jednością stanu społecznego. Łączy ludzi stosunek do ziemi. Społeczność wiejska jest mocno funkcjonalna wobec swych członków, co bez wątpienia wpływa na jej trwałość i do pewnego stopnia także na zachowawczość(...)"
ROZDZIAŁ 4 - Kermesz
Kermesz (po łemkowsku wymawiane "Kiermesz"), o którym mowa w niniejszej pracy, jest odpustem w parafii greckokatolickiej w Olchowcu, noszącej wezwanie Przeniesienia Relikwii Św. Mikołaja z Myr do Bari.
Wygląd Kermeszy przedwojennych
Odpusty w kulturach wiejskich były wielkim świętem. Stawały w jednym szeregu z wielkimi świętami kościelnymi - Bożym Narodzeniem i Wielkanocą. Pełniły rolę integracyjną, spełniały wiele funkcji. Zapełniały potrzebę duchową, wpisywały się w tzw. czas sacrum. Święto, odwrotne do codzienności (profanum) wprowadza odmienny porządek.
Łemkowskie odpusty przedwojenne miały nacechowanie rodzinno-sąsiedzkie. Świętowano we własnym gronie.
Kermesz olchowiecki odbywał się zawsze 22 maja - w dniu św. Mikołaja, patrona cerkwi. Obecnie ma on miejsce w sobotę i niedzielę przypadającą najbliżej dniu 22 maja.
Tadeusz Kiełbasiński o przedwojennych odpustach we wsi Olchowiec:
"(...) Było to obchodzenie święta patrona cerkwi, ale było to święto rodzinne, ograniczało się ono do bardziej rodzinno-gościnnego charakteru święta.
To się odbywało w ten sposób, że msza (bardziej uroczysta) celebrowana, z procesją (tak jest zresztą i teraz) jako główny akcent programu tego święta. Po nabożeństwie, po Służbie Bożej wierni, ci którzy przybyli, wychodzili na teren cmentarza przed cerkiew (...) i tam były dość długie rozmowy. To trwało nawet dość długo, ksiądz wychodził, też się włączał, ci, co nie zdążyli na nabożeństwo też przyszli i tak grupa osób się powiększała do dość dużych rozmiarów (...). A jeszcze wcześniej gospodarze na ten dzień zapraszali swoich znajomych, krewnych, czy sąsiadów z innych wsi (...) byli to ludzie proszeni (...) najczęściej z rodzin lub znajomi, krewni czy sąsiedzi z innych wsi. Albo bywały takie wypadki, że ktoś się tam dowiedział, a przypomniało mu się, że ma załatwić jakąś sprawę, to brał jakąś buteleczkę horiłki [wódki, P.K.-S.] do kieszeni i też to była okazja, żeby tam trochę porozmawiać. Po takich rozmowach luźnych, przed cerkwią całe to towarzystwo (...) rozchodziło się do poszczególnych domów, z tym że świętowano już cały czas, długo, nawet na drugi dzień też. To święto było ważniejsze od niedzieli (...)".
Na kermesz zapraszano muzyków również z zewnątrz (np. muzyków cygańskich), grano głównie na skrzypcach. Do muzykowania włączali się miejscowi, miało to charakter bardziej spontaniczny niż zorganizowany.
"(...) ta otoczka artystyczna, muzyczna, ona była. Była oczywiście taka trochę szczątkowa, taka trochę tutejsza, taka trochę prawdziwa, taka dokładnie tak jak tutaj grano i śpiewano. Nie była tak wyczyszczona, wyładniała jak się robi teraz, z całą tą instrumentalizacją, głosami. Efekty są może rzeczywiście ciekawsze, ale to odchodzi od pierwowzoru.
(...)Czasem ogniska palono(...). To było święto cerkwi i święto rodziny.
(...) Odbywały się święta po wojnie również, ale były całkowicie zakonspirowane.
Ograniczały się do mszy św. (Służby Bożej). Ksiądz oczywiście akcentował to, że to jest właśnie odpust, święto patrona cerkwi, może w jakiejś dłuższej mowie, w kazaniu (...). Procesja akcentowała też, że to święto i praktycznie ze strony religijnej się to kończyło.
Po nabożeństwie, po rozmowach, ludzie się rozchodzili do chałup i na tym się kończyło (...).
(...) Jak się przyszło w dzień, w odpust, to chyłkiem po nabożeństwie wracali do domów.
Praktycznie to święto było tak zupełnie w podziemiu do tego naszego pierwszego wspólnego (...)"
Pierwszy Kermesz
Kermesz olchowiecki w jego nowej formie zainicjowany został przez osoby spoza społeczności łemkowskiej.
Byli to m.in. Tadeusz Kiełbasiński, Andrzej Wielocha i Stanisław Kryciński. Osoby te są związane z warszawskim Towarzystwem Karpackim. Tzw. Sekcja łemkowska Towarzystwa Karpackiego - w skład której wchodzili wyżej wymienieni - odnowiła obchody Kermeszu w Olchowcu pod hasłem: "Powroty do tradycji".
Towarzystwo Karpackie powołane zostało w marcu 1990 r.
"(...) Nasze Towarzystwo postawiło sobie za cel realizację programu, któremu nadaliśmy nazwę "Powroty do tradycji". Chcemy w jego ramach podjąć trud przywracania życiu społecznemu mieszkańców karpackich wsi i miasteczek zapomnianych zwyczajów, obrzędów, tradycyjnych strojów i sprzętów.
Pierwszą imprezę tego cyklu organizujemy wspólnie z mieszkańcami Olchowca w trakcie święta parafii - kiermeszu [kermeszu]. Osiągnęliśmy już rzecz bardzo trudną, mianowicie udało nam się przekonać mieszkańców Olchowca żeby założyli z tej okazji swoje ludowe stroje. Mamy nadzieję i jest to naszym celem, że całe to przedsięwzięcie przełamie niechęć do tradycyjnych ubiorów i przywróci, chociażby z okazji świąt zwyczaj ich noszenia. Że przekonamy Łemków, że ze swoich ludowych strojów i tradycji mogą i powinni być dumni"
O części jego działalności nazwanych mianem "Powroty do tradycji": "(...) Na miarę skromnych możliwości Towarzystwo próbuje w przeoranej przez historię świadomości mieszkańców Beskidu Niskiego odbudować, a może i zbudować od nowa poczucie swojskości, zakorzenienia. Próbuje, wspólnie z dzisiejszymi mieszkańcami wiosek Beskidu Niskiego odnaleźć tradycję, nie po to oczywiście, żeby ją reanimować, ale po to, żeby przypomniana, dla jednym przestała być czym wstydliwym i stała się powodem do dumy, dla innych zaś przestała być czymś wrogim o obcym. Z czasem zaś, żeby mogła stać się bazą do powstania nowej. Jest to praca trudna i wymagająca wiele cierpliwości. Towarzystwo odniosło tu kilka sukcesów, ale niestety poniosło również porażki. Zorganizowane w Olchowcu kermesze, odnalezienie rozsianych po całym świecie byłych mieszkańców (...), należą do tych pierwszych (...)"
Jeden z członków Towarzystwa, Tadeusz Kiełbasiński, łódzki działacz turystyczny, w Olchowcu po raz pierwszy pojawił się w latach 70-tych, w czasie swoich rozlicznych górskich wędrówek.
Po paru latach zakupił dom (łemk. chyża) od jednego z olchowieckich gospodarzy, w którym obecnie prowadzi prywatne muzeum łemkowskie.
O pomyśle oraz inspiracji do zorganizowania pierwszego Kermeszu T. Kiełbasiński:
"(...) W latach 70-tych poznałem jednego z najciekawszych mieszkańców Olchowca, starego Dida Toropyłę [właśc. Wasyl (Bazyl) Toropyła, przyp. P.K.-S.]. Dido Toropyła, który był takim moim przewodnikiem tu w tych okolicach (...) opowiadał mi o dawnych zwyczajach, zresztą ja go tak wyciągałem trochę, z początku nieufnie, a potem coraz bardziej się rozkręcił i opowiadał o zwyczajach dawnych, przedwojennych, jak to tutaj bywało.
W jego wypowiedziach padało słowo "kermesz".
-a co to jest?
- no to światoho [świętego, P.K.-S.] patrona cerkwy [ odpowiadał W. Toropyła]
Zrozumiałem, że to jest odpust, bo on nawet nie wiedział, jak to jest po polsku.
On zaczął wspominać, ja wypytywać (...).
Były to czasy głęboko stalinowskie i każda (...) próba (...) zorganizowania jakiejś imprezy na zewnątrz, nie w chałupie, to była po prostu nie do pomyślenia w tamtych czasach, bo to trzeba było mieć zezwolenia, mimo że to była uroczystość całkowicie religijna. Ale ona wychodziła poza ramy cerkwi, bo inaczej to byłaby bez sensu. I wtedy to (...) nie było możliwe. Ale rozmawialiśmy o tym i Dido Toropyła przedstawił mi jak wyglądały Kermesze dawniej, przed wojną (...)
W rozmowach tych Dido Toropyła straszliwie tęsknił do tego święta i namawiał mnie wiele razy: "szto by tu kume susyde robyty szto by to świato było?" [pis. fonet. ,z łemk. :"co można zrobić, sąsiedzie, żeby to święto było?"- P.K.-S.] . Dido Toropyła wiele razy (...) mówił: "Zróbte toto, budemy hraty, budemy śpiwaty" [pis. fonet., : zorganizujcie to, będziemy grać, śpiewać", P.K.-S]. No, to nie było możliwe.
W międzyczasie Dido Toropyła zmarł, nie doczekał tego Kermeszu.
W 4 lata po jego śmierci, jak już troszkę się ruszyło, w 1989 r. i 1990 r. zaczęliśmy przebąkiwać, czy by tego nie zrobić (...). Nie było nikogo, kto by chciał się tym, zająć. Bali się.
W 1990 r., jak powołaliśmy i zorganizowaliśmy Towarzystwo Karpackie, wtedy - "może byśmy tak Kermesz zorganizowali?" (...) Przyszedł Stanisław Kryciński [Towarzystwo Karpackie] (...), poszliśmy do Mikołaja Gabło [mieszkaniec Olchowca], pochodziliśmy po chałupach i powiedzieliśmy tak: "(...) my przygotujemy organizację, poprosimy prof. Reinfussa, żeby nam opowiedział o strojach - to był pierwszy punkt.
Ten pierwszy Kermesz był rzeczywiście skromny (...)".
Cerkiew była wówczas pod zarządem kościoła rzymskokatolickiego więc konieczna byłą zgoda ówczesnego księdza.
Andrzej Wielocha, przewodnik górski, działający w warszawskim Studenckim Kole Przewodników Beskidzkich od początku lat 70-tych, od lat zainteresowany Beskidem Niskim, Łemkowszczyzną, współwydawca czasopism "Magury" i "Połoniny", również współorganizator pierwszego Kermeszu, o jego początkach:
"(...) Motywacji było szereg. Wcześniej już myśleliśmy o tym, co zrobić, żeby odbudować w tej wsi poczucie więzi, poczucie tradycji, więzi z tą tradycją (...) W pewnym momencie żeśmy właśnie wpadli na pomysł, żeby spróbować przywrócić to święto, bo to w sumie był taki najbardziej narzucający się pomysł. Żeby przywrócić to święto, które było wcześniej tradycją. Wydawało nam się, że to będzie taki neutralny motyw, wokół którego da się odbudować zróżnicowaną bardzo wieś - w stosunku do tego co było przed wojną. Tu już nie tylko Łemkowie mieszkają.
Żeby wokół tego odbudować jedność (...), przywiązanie, zbudować od nowa tą wieś, bo ona w sumie była bardzo mocno, zresztą jest nadal, zdezintegrowana i chodziło nam o to, aby jakaś idea była taka, którą mogliby zaakceptować wszyscy i wokół której można by odbudować tradycję i (...) więzi, zwyczajne, wiejskie.
I to była ta główna idea, która nam przyświecała.
Znaleźliśmy jakiś tam odzew tutaj we wsi, szukaliśmy pomysłów, czym wypełnić, bo to nie takie proste.
Nie da się tak wprost odtworzyć tego, co przed wojną, bo to już nie te czasy, inni ludzie.
I pierwszy, drugi, trzeci Kermesz, a potem już wieś na tyle zaakceptowała ten pomysł, że my się w pewnym momencie wycofaliśmy - zresztą taka była od początku idea, (...), ludzie z zewnątrz nie powinni tego robić.
Powinna to robić wieś na miarę swoich potrzeb (...)".
Organizatorzy pierwszego Kermeszu motywowali olchowian do działania.
Przyłączyło się czynnie kilka osób (przedstawiciele Rady Parafialnej), pomoc ofiarował również ówczesny proboszcz greckokatolicki Iwan Pipka.
Zasadniczą kwestią dla pomysłodawców było włożenie przez olchowian strojów łemkowskich. Prośby ich spotkały się jednak z oporem mieszkańców. Tłumaczyć to można lękiem, pamięcią prześladowań, długoletnim życiem w ukryciu, koniecznością ukrywania swej kultury.
T. Kiełbasiński, jak i niektórzy mieszkańcy posiadali ludowe stroje łemkowskie: "(...) poszliśmy do każdej z osobna osoby i ja pokazywałem, które stroje mogą włożyć (...). Zdecydowali się, ale zrobili to w ten sposób, że przyszli chyłkiem dobre pół godziny wcześniej i od razu schowali się do cerkwi. Tak, że jak my przyszliśmy, nie było nikogo (...). W tym momencie, kiedy zobaczyliśmy, że są ubrani, to gwałtownie powstał pomysł na konkurs na najładniejszy strój (...)"
O pierwszym Kermeszu pisał Piotr Krzywda: "(...) W dniu 26 maja br. [1991 r., przyp. P.K-S] w Olchowcu miało miejsce niecodzienne wydarzenie. Oto tamtejsi Łemkowie z okazji parafialnego święta - odpustu (łemk. kiermesz) założyli swoje stroje ludowe. Jest to wydarzenie ważne nie tylko dla Olchowca, ale dla całej Łemkowszczyzny, bowiem od czasów niesławnej akcji "Wisła" nigdy jeszcze mieszkańcy żadnej łemkowskiej wioski nie przybyli na odpust we własnych regionalnych strojach gromadnie. Przypadki ubierania strojów ludowych zdarzały się tutaj jedynie incydentalnie i dotyczyły nielicznych osób. Tak było np. na uroczystościach religijnych z okazji poświęcenia nowej cerkwi w Zyndranowej (1985), Rozdzielu (1986) i Komańczy (1988), tak też było na kilku powojennych ślubach i weselach. Pojedyncze osoby w strojach łemkowskich pojawiały się także na uroczystościach świeckich, takich jak coroczne zjazdy Łemków, tzw. łemkowska Watra (...). Nie liczymy tutaj strojów noszonych przez łemkowskie zespoły folklorystyczne: "Łemkowynę" z Bielanki i "Osławian" z Mokrego (...)".
"(...) Prof. Reinfuss nie mógł przyjechać, bo był już chory, przyjechała Urszula Janicka-Krzywda. Pięknie mówiła, opowiadała o (...) strojach. Po tym było coś w rodzaju symbolicznego poczęstunku. Była prawie pełna cerkiew, czyli sukces duży (...)"
Olchowianie proszeni o próbę wytłumaczenia, co to jest Kermesz:
-"Spotkanie się wszystkich Łemków"
-"Kermesz to w potocznym języku łemkowskim, [a] w polskim to jest odpust. Na przeniesienie (...) relikwii to ta świątynia jest pod imieniem św. Mikołaja
-"W ten dzień jest cerkiew poświęcona i za to się to nazywa Kermesz"
-"Po polsku to jest odpust, po naszemu Kermesz"
-"Kermesz to wiejskie święto,, które jest obchodzone od paruset lat"
-"Obecna nazwa nie ma nic wspólnego z tym, co kiedyś. To rocznica poświęcenia cerkwi i to nie było na tak duży obszar(...)"
Celem skonfrontowania wiedzy o dawnych Kermeszach z obecnymi zadane zostały pytania o to, jak wyglądały dawne Kermesze, czy starsi (babki, matki) opowiadali o nich moim rozmówcom i czy uważają, że ich brakowało:
-"Dawniej, rodzina, pogościli się, jedni do drugich chodzili, na drugą wieś, na trzecią, jak gdzie kto miał rodzinę. A tak to nie było, jak teraz, że w Domu Ludowym z całego świata się schodzą"
-"Moi rodzice i inni starsi mieszkańcy wsi Olchowiec często wspominali o dawnych Kermeszach, bo było to wielkie wydarzenie dla mieszkańców wsi(...)"
-"(...)Dawniej to Kermesz inaczej wyglądał jak teraz, bo teraz widzę, że naokoło bufety są, ,dawniej to tego nie było. Jak przyszli z innych wsi na Kermesz, to miał ćwiartkę wódki, poczęstowali się, pogadali i rozeszli, a teraz jest to takie trochę rozwinięte w innym tym [kierunku], to już zapomniane to wszystko(...)"
-"Chodzili jedni do drugich, na wioskę, jaki był tam Kermesz (...). Chodzili, bo Kermesz był np. w Wilszni, to w danym dniu tam chodzili, a później ci znowu [przychodzili](...). Tak się razem schodzili, bawili się, gościli się, robili zabawę, Cyganie grali, wypili. Tak jak teraz nie było(...)"
-"Opowiadali, mówili że dawniej, to nie było tak jak teraz, dawniej przyszli, zaprosili, poszli do cerkwi, z cerkwi wyszli, pogościli się tym, co mieli, czy wódkę trochu tam czy co, takie to nie było jak teraz, a teraz jest gościna, huczne takie robią. Wcześniej to rodzinne było, w domu, kto zaprosił rodzinę, tam w domu się pogościli"
-"Starsi opowiadali, że rodzina czekała na ten dzień bo to wtedy mogli się wyrwać, zostawiając robotę. Dla nich to było właśnie święto (...). Spieszono się, aby zdążyć na Służbę Bożą, bo tam można było spotkać kolegów i koleżanki, a przede wszystkim rodzinę"
-"Dobrze się stało, że to święto Kermesz odnowiono, że ludzie mogą choć raz w roku przyjechać z bardzo oddalonych wsi i zakątków Polski i zza granicy. Myślę, ze brakowało Łemkom tego, byli osamotnieni, pozbawieni jakby tożsamości"
-"Brakowało. Do tej pory wieś była zapomniana, a teraz każdy odwiedza i w środkach masowego przekazu czasem mówią o tej imprezie, która się tu odbywa"
-"Brakowało, bo tak to nie ma gdzie pójść, a choć na Kermesz się popatrzy"
-"Spotykała się wieś i to była uroczystość. A dziś, obecnie, no to jest sto razy więcej tyle w ogóle nie związanych, teraz to więcej przychodzi zarobkowo jeszcze przy tym interesie, a nie patrzeć na Kermesz"
-"Przedtem nie było, zanikało to wszystko"
Pytałam, czy Olchowianie pamiętają pierwszy, "odnowiony" Kermesz, w którym był roku. Nie wszyscy podali właściwy rok ani organizatorów. Jak go wspominają, co wtedy czuli:
-"To było takie wielkie zaskoczenie, bo to takie początki były i nie było aż tak. Najpierw była msza, nie taka uroczysta jak teraz tylko normalna no i potem spotkania z ludźmi"
-"Tak, to był jeden, który jeszcze wiązał, bo nie było to tak szeroko(...) A co jeden to jest coraz gorszy (...). Początek był bardzo dobry, a następne lata to już..."
-"Pomysłodawcą było Towarzystwo Karpackie, to oni poddali myśl Radzie Parafialnej w Olchowcu, że zabrano się do pracy zorganizować to spotkanie na szerszą skalę(...).
Było mi bardzo przyjemnie z tego tytułu. Przyjechali w pierwszym roku moi znajomi, a potem przyjeżdżała rodzina na inne Kermesze - czuło się w sercu ulgę. Były wzruszenia i łzy(...)"
-"Taki skromny to był (...). Jednych cieszyło, innych nie cieszyło. Ludzie ciągle się obawiali, nie za bardzo chcieli tego"
Dalsze Kermesze - lata 1992-2004 r.
Pierwsze cztery Kermesze - z roku 1991-1994 organizowało Towarzystwo Karpackie wraz z Radą Parafialną Olchowca.
Po objęciu parafii, greckokatolicki ksiądz Julian Krawiecki zajął się organizacją Kermeszu. Wtedy Towarzystwo Karpackie wycofało się, pozostając w cieniu, służąc radą.
Każdego roku program Kermeszy jest nieco inny. Z roku na rok charakteryzuje go rosnąca ilość przedsięwzięć.
Obchody Kermeszu rozłożone są na dwa dni - sobotę i niedzielę. Pierwsze występy, otwarcie wystaw miały najczęściej miejsce w sobotę. Tego też dnia, późnym popołudniem-wieczorem, rokrocznie odbywało się nabożeństwo- "weczirnia" - w cerkwi, po której następowała część dalsza koncertów, wystaw i spotkań. Niedzielę rozpoczyna uroczysta odpustowa msza połączona z procesją wokół cerkwi. Następnie koncerty, wystawy, poczęstunki, wspólne wieczorne zabawy taneczne przy ognisku lub w Domu Ludowym w centrum wsi ( plakaty, str....).
W ciągu czternastu Kermeszy miało miejsce otwarcie wielu wystaw fotograficznych i malarskich o tematyce łemkowskiej jak również ogólnokarpackiej, np.: "Olchowiec 1939- w naszej pamięci" (1993 r.), "Obrzędowość w Karpatach Wschodnich"(2001r.), "Huculszczyzna na starej widokówce" (Stanisław Włodyka, 2001 r.) "Łemkowszczyzna" (Tadeusz Kiełbasiński, 2002r.).
Prowadzone były również warsztaty twórcze (np. stylistyki karpackiej (2001r., 2003r.), "Pisania ikon na szkle malowane" (1999, 2000)). Prace wystawiali m.in. studenci Uniwersytetu Ludowego we Wzdowie (2002 r.)
Odbywały się konkursy (np. na piosenkę łemkowską, na najładniejszy strój łemkowski).
Występowali m. in.: łemkowska pieśniarka Julia Doszna (1996r., 1999r., 2000r., 2001r., 2002 r.), Julia Doszna z "Weretenem" (2002r., 2003r.), lubelskie zespoły folkowe: "Orkiestra p.w. św. Mikołaja" ( 1992r., 1994r., 2003r.), "Drewutnia" (2000r, 2001r., 2004r.), gorlicka "Serencza" (2001r., 2002 r.), warszawska Werchowyna (1993r, 19997r., 1999r.) , OPT "Gardzienice" (1998r., 1999r.), kijowska grupa "Drewo "(2000r.), "Kyczera" z Legnicy (1993r.), huculska kapela "Arkan" (2001 r.) i wiele innych.
Przybywa zaproszonych gości (w tym odnalezionych, dawnych mieszkańców Olchowca), zespołów (grających muzykę Karpat), jak również ekip dziennikarskich, osób zainteresowanych Łemkowszczyzną, mieszkańców okolicznych wiosek i miast oraz turystów. Obchodom towarzyszy zawsze kiermasz książek, publikacji, map o tematyce karpackiej, prac twórców ludowych (rzeźba, malarstwo, plecionkarstwo itp.).
Towarzystwo Karpackie wraz z niektórymi mieszkańcami Olchowca wydało z okazji Kermeszy z lat 1993 oraz 1996 dwa numery "Głosu spod Horbu - jednodniówki olchowieckiej". Przedstawione w nich były m.in. historia Olchowca, losy mieszkańców, mapki. Drugi z nich drukowany był zarówno po polsku jak i w gwarze łemkowskiej.
Szczególną częścią działalności miłośników Olchowca są poszukiwania i nawiązywanie kontaktów z dawnymi mieszkańcami wsi rozsianymi po świecie.
Prezes Towarzystwa Karpackiego Andrzej Wielocha w 2000 r.: "(...) W ramach programu "Powroty do tradycji" udało nam się przywrócić zapomniany obyczaj kermeszu, święta gromadzkiego w łemkowskiej wsi Olchowiec w Beskidzie Niskim. Zorganizowaliśmy pierwszy kermesz, współpracowaliśmy przy trzech następnych. W tym roku, już bez naszej pomocy odbyło się z dużym rozmachem dziesiąte wydanie imprezy. Pomysł przyjął się, tradycja powróciła, a nam pozostała satysfakcja. Z okazji kermeszy wydaliśmy dwa numery "Głosu spod Horbu" - olchowieckiej jednodniówki wysyłanej do rozrzuconych po całym świecie byłych mieszkańców wsi (...)".
Dawni olchowianie odpowiadali na nadesłany numer "Głosu spod Horbu", w ten sposób kontakty sąsiedzkie nawiązywały się na nowo:
"(...) Spotkała nas (...) wielka radość, gdy wkrótce zaczęły nadchodzić do nas listy od wielu dawnych olchowian. Listy z podziękowaniami, pełne wspomnień, radości z faktu, że Olchowiec żyje, a i bólu i tęsknoty za tym, co dla wielu z nich minęło.
W ślad za listami zaczęli do Olchowca przyjeżdżać liczniej dawni mieszkańcy i ich potomkowie, głównie na organizowane obecnie corocznie Kermesze. Pozostawili nam wiele swoich wspomnień (...)"
Co olchowianie robią w czasie Kermeszu?
-"Na Kermeszu dużo się gada ze znajomymi i z rodziną, bierze się udział w uroczystej liturgii. Jest procesja wokół cerkwi, wszyscy się tu widzą, ale nie rozmawiają podczas liturgii aż po liturgii zaczyna się to wzruszenie dla ludzi"
-"Idę tutaj patrzeć, no i trzeba zjeść obiad jakiś, popatrzeć, piwko wypić, dużo ludzi jest i przychodzą też znajomi, to się schodzimy. To jest takie skupienie"
-"Szykuje się, dekoruje plac koło remizy, każdy przeżywa to tak, żeby to był jak najbardziej uroczysty dzień.
To zależy od człowieka, każdy powinien iść przed Kermeszem do spowiedzi i wziąć Komunię, a potem świętować"
-"Praktycznie ludzie się rozchodzą do własnych domów, jest to uroczystość, ale tylko we własnym gronie, nie żeby się spotykać, bo nie ma już takiej możliwości. Idzie się oglądać występy, ale żeby tak się spotkać cała wieś, tradycyjnie i tak dalej..."
-"Najważniejszym wydarzeniem Kermeszu jest niedziela, zaczyna się od liturgii (...) , później zaczynają się występy i spotkania z ludźmi, rozmowa przy jakimś tam kuflu piwa czy przy ognisku"
-"Nie robię nic w zasadzie, tylko jak są imprezy organizowane, takie, jak się sznury kręci, dawne stroje, jak Łemkowie chodzili pokazywali, a tak to nie ma ludzi tak za wiele, żeby coś poopowidali, bo poumierali wszyscy"
Czy olchowianie uważają, iż obecny Kermesz jest ważnym wydarzeniem dla wsi? Zadałam także pytanie, czy jest to ważne wydarzenie dla nich samych, czy to szczególny dla nich dzień w roku, na który czekają i - jeśli tak - czy przygotowują się do niego w jakiś szczególny sposób:
-"Na pewno jest to szczególny dzień, bo wtedy można przeżywać razem wśród najbliższych, można powspominać różne przeżycia i wydarzenie, a w dodatku można wtedy przypomnieć władzom, co jeszcze tu należałoby zrobić. Myślę, że jest to dzień uroczysty dla każdego Łemka, bo wtedy przygotowuje się on wziąć udział w tych ceremoniach (...)"
-"Ważne, bo każdy już się czuje inaczej w Olchowcu, a tak cicho by było, gdyby Kermeszu nie było.
Dla mnie ważny [dzień], choć jestem stara. Czeka się i w domu się jakoś inaczej czuje i czeka się, kiedy ten Kermesz przyjdzie"
-"Na pewno jest szczególny. Samo to, że ten dzień nadchodzi to jest to taka pamiątka, że pra- pradziad tę cerkiew stawiał i jest to odnowienie tej tradycji"
-"Tak, to szczeg
lacy i Łemkowie, że to jest taki wspólny, że się spotykają (...).
Normalnie, tak jak w każdy odpust ja staram się do tej Komunii iść"
-"Gdyby nie było takie ważne to by skasowali to, nie robili, jakby nie mieli radości (...)
Zbiorowisko ludzi jest duże, znajomi przychodzą, odwiedzają się, to jest Kermesz, na tym polega tutaj to"
-"Nie bardzo, nie interesuję się tym, ja już starsza"
Czy Kermesz podoba się olchowianom? Większość osób odpowiedziała krótko: "Podoba mi się", nie rozwijając myśli. Zadane zostało także pytanie, co chcieliby zmienić w Kermeszu - i tu połowa osób odpowiedziała, iż nic by nie zmieniła lub nie odpowiedziała na to pytanie.
-"(...) Mnie się podoba obecny Kermesz, można tam zobaczyć stroje, wystawy, rękodzieła warsztaty itp.
Na pewno potrzeba by było więcej ludzi w dawnych strojach, a tego jest bardzo mało. Potrzeba pokazywać młodzieży, jak było dawniej, jak jest obecnie i co należałoby zrobić, żeby Łemkowie w Polsce czuli się dobrze i bezpiecznie- a tak nie jest jeszcze i daleko nam do tego"
-"Tak, te zespoły są bardzo piękne, łemkowskie są i w języku polskim.
Jakby więcej zespołów było to by było dla nas lepiej"
-"Podoba mi się (...)
Chciałbym, aby każdy z mieszkańców prężnie brał udział w przebraniu się w stroje łemkowskie, żeby organizatorzy Kermeszu bardziej przychylnie patrzyli na młodzież i na dzieci, żeby więcej czasu poświęcili dla nich, na jakieś występy, śpiewanie(...).
Wystarczy, że 10 piosenek się dziewczynka nauczy, to ona już z tych 10 piosenek coś zapamięta, jakieś słowa po łemkowsku, pomimo, że nie umie rozmawiać, i zrozumie"
-"Te huki takie, to mi się nie podoba. Powinno być tak, jak było kiedyś, stragany przy Kościele"
-"Nie, bo to już tylko sprawy zarobkowe i finansowe, odchodzą tradycje.
Mogą być, ale dwa zespoły. W mniejszym gronie, ale tradycyjnie, żeby jednoczyć wszystkich"
Kto przyjeżdża na Kermesz? Czy jest to dużo osób? Czy nie przeszkadzają wtedy we wsi?
-"Przyjeżdżają w pierwszej kolejności rodacy i sąsiedzi z Ziem Zachodnich, z Ukrainy, Słowacji, Niemiec i USA, przyjeżdża władza (...), media (...), rodzina i znajomi, dla nich to ogromne przeżycie.
Przyjeżdża bardzo dużo ludzi zależnie od pogody, która czasem psuje szyki. Brakuje miejsca pod parkingi samochodów, a ludzi bywa różnie, jak na taką małą wieś oddaloną to i tak przyjeżdża od 300-1000 osób, nie licząc zespołów biorących udział w Kermeszu.
Wcale nam to nie przeszkadza, ze tak dużo ludzi przyjeżdża. Cieszymy się z tego tytułu, a każdy gość zostawia jakąś złotówkę w utargu i przekazuje swoje opinie o naszej uroczystości innym"
-"Ja zadowolony z tego, bo tu jest bardzo mało ludzi, a jak się widzi dużo ludzi, to się z tym porozmawia, z tamtym"
-"Nie przeszkadza, wtedy jest lepiej, milej, osoby się jakieś poznaje"
-"Przedstawiciele władz, Kościoła, goście i zza granicy, zespoły, z Ukrainy, Słowacji.
(...) To jest chwilowe, dwa dni, a potem wieś wygląda jak wymarła, pusto. A tak to przez te dwa dni to wieś żyje"
-"Część ludzi może i przyjeżdża, żeby tę tradycję podtrzymać, ale większa część, którzy nie mają nic wspólnego"
Czy olchowianie czują się Łemkami? Jeśli tak, to czy w ten dzień poczucie to się wzmaga? A także, czy w ten dzień czują szczególną więź z innymi Łemkami?
-"Tak, zawsze byłem Łemkiem, chociaż urodziłem się tu w Polsce i ona jest moją ojczyzną - mieszkam tu na ojcowskiej ziemi (...)
Ciężko żyje się Łemkom, są wciąż szykanowani i muszą cierpieć (...), są nazywani przez osoby Ukraińcami (...).
Zawsze czuję się tym, kim się urodziłem - Łemkiem, najpierw nazywano Rusinem, aż kilkadziesiąt lat temu znawcy jacyś obmyślili Łemkowie.
Właśnie w dzień Kermeszu czuję się raźniej, czuję, że jest jeszcze wiele takich ludzi jak ja, to wtedy jest okazja też o tym trochę pogadać, Łemkowie przecież mają piękną kulturę, stroje, śpiewy i zwyczaje"
-"Tak, czuję się Łemkinią i nigdy nie przestanę być, choć od kilkunastu lat nie mieszkam w Olchowcu, więc ze mną jest tak jak z wierzbą, gdzie się ją wsadzi, tam się przyjmuje, rośnie, ale korzenie zostają zawsze w tym samym miejscu, moje są w Olchowcu.
Bardzo głęboki związek czuję z Łemkami, przecież to moi rodacy, tego dnia, jak i każdego innego w ciągu roku"
-"Mama jest grekokatoliczką, tata Polakiem. Nie czuję się Łemkinią, ale umiem śpiewać po łemkowsku, podoba mi się to wszystko. Bardziej czuję się Polką. Bo to szkoła wszędzie, bo tą mową łemkowską to nie idzie, trzeba dzieci wyszkolić, dzieci w szkole po polsku muszą mówić"
-"Czuję się, ale czy nim będę w życiu, to nie wiem. Jakbym żonę Polkę dostał to wcale nie będę ubiegać się. A już ginie i ta wiara i wszystko. W cerkwi śpiewają dwie kobiety (...).
Zwiększa się [poczucie łemkowskości] (...), a widzę, że koledzy to się chowają albo idą w tłum ludzi, pomimo to, że są Łemkami (...).
Czuję [szczególną więź w Kermesz], przyjeżdżają koledzy z innych miejscowości, z innych województw i razem rozmawiamy. No, jest trochę inaczej"
-"Tu się urodziłem, mój ojciec był.
Dla mnie to jest każdy jeden dzień taki sam i jak się czułem, tak się czuję (...)"
Czy olchowianie uważają, że Kermesz jest potrzebny?
-"Tak, Kermesz cywilizuje ludzi wszystkich, wychowuje, łagodzi różne przeszłości dawne. Naród polski, szczególnie młodzież musi wiedzieć, ze w Polsce żyje taka mała społeczność jak Łemkowie (...)"
-"Na pewno potrzebny, bo jak go wymyślił dziad pradziad to nie można tego kwestionować, on jest na pewno potrzebny"
-"Jest potrzebny, bo to jest takie święto związane z odpustem i trochę tej kultury, co na zewnątrz jest pokazane. Nikomu nie zaszkodzi, tym bardziej wzbogaca ludzi"
-"Ta rozrywka jest potrzebna, tu chodzi o odnowienie kultury łemkowskiej, bo by zanikła całkiem, a tak to się odnowi to wszystko. Nam chodzi tylko o tę kulturę, bo kultura nikomu nie przeszkadzała i nie przeszkodzi"
-"Potrzebny jest odpust, ale nie taki, nie z tymi zabawami"
-"Potrzebny, bo nie ma innych rozrywek, popatrzy się, jak śpiewają"
-"Tak, jak najbardziej. Powinien być jak najdłużej, trzeba podtrzymywać tą tradycję, aby cały kraj i świat dowiedział się, że istnieje Olchowiec"
"(...) Lokalne formy kultury ludowej różnią się znacznie pod względem dojrzałości form i ich bogactwa, stąd dziwić nie może zróżnicowanie tradycji. Lecz nie tylko warunki historyczne określają dzisiejszy stan tradycji, są one bez wątpienia ważne, lecz ich roli nie należy przeceniać. To, co dziś naprawdę decyduje, to czynnik ludzki, ów human factor, na który coraz częściej powołują się nauki społeczne i nauki o kulturze, rozczarowane schematyzmem poznawczym, jaki nader często bywa efektem dominacji myślenia kategoriami determinizmu historycznego. Przeszłość określa teraźniejszość, lecz człowiek, jego aktywność ma większy na nią wpływ niż się podejrzewa.
Stosunek do przeszłości, do tradycji, może być bierny lub dynamiczny, efekty w takich momentach są krańcowo odmienne.
Tam, gdzie stosunek jest dynamiczny, a mam tu na myśli stosunek do przeszłości nie całych zbiorowości lokalnych, lecz ich elit. skutki bywają interesujące. Bierny stosunek, czasem po prostu brak elit, owocuje gorzkim owocem stagnacji(...)"
Zgadzając się ze zdaniem S. Czarnieckiego (przyp. nr 13, str.10) o tym, iż to, co przetrwało z przeszłości ma obecnie inny charakter, spełnia inną rolę, należy stwierdzić, iż ma to ogromne znaczenie dla niniejszej pracy.
Kermesz obecny, reaktywowany, dodatkowo w połączeniu w nowymi elementami, jest zjawiskiem innym, niż to, do którego się odwołuje. Kermesze przedwojenne miały charakter święta rodzinnego - sąsiedzkiego, celebrowane były w gronie ściśle łemkowskim, nie wykraczały poza ramy kilku straganów stojących nieopodal cerkwi.
Powojenne Kermesze, z racji ówczesnej polityki odbywały się w ukryciu, po domach. Współczesne czasy przyniosły nowy rodzaj święta, który stanowi kompilację przeszłości z teraźniejszością, gdzie obok elementów starych, stanowiących niejako trzon (ogniskują się one wokół cerkwi- weczirnia, uroczysta msza z procesją, spotkania, wspólna zabawa) , pojawiają się elementy nowe, niespotykane wcześniej (obecność nie-Łemków, mediów, szersza skala zjawiska - organizacja, program obchodów, elementy komercyjne). Powstała w ten sposób swoista "nowa tradycja", łącząca w sobie przeszłość z teraźniejszością.
Tadeusz Kiełbasiński i Andrzej Wielocha, jedni z głównych współtwórców reaktywowanego Kermeszu: "(...) Wydaje mi się, że ten Kermesz troszkę zboczył z głównej, dawnej drogi, linii, myśli kermeszowej i tego, co mi mówił Dido Toropyła. On się stał Kermeszem nie dla wsi, jaki był organizowany ongiś, kiedyś, lecz dla ludzi z zewnątrz, czyli stał się pewnego rodzaju imprezą estradową (...), gdzie bardziej organizatorom zależy, żeby było bardzo dużo ludzi, bardzo dużo gości, bo wiadomo - to świadczy o sukcesie imprezy - natomiast o mieszkańcach wsi jakby się zapomniało.
Byłem któregoś roku kompletnie zaskoczony, gdy przyszła para mieszkańców, małżeństwo, stanęli tak po boku i stoją, pytam się, dlaczego tak - "A bo to takie wrażenie, jak ja bym tu była obca". (...) Niektórzy mieszkańcy wsi się (...) zrazili i po prostu nie przychodzą.
Próbowałem podpowiedzieć, żeby jednak wrócić do tych tradycji takich po chałupach. Nawet zaproponowałem konkretny sposób, podpowiedziałem o konkretnym zespole, żeby w sobotę wieczorem ten zespół zaprosić na noclegi(...) w kilku czy kilkunastu domach, żeby ci gospodarze gościli, oczywiście to wszystko odpowiednio przygotowując, dofinansowując, żeby to nie wszystko na koszt gospodarzy było i żeby to było w tych kilkunastu miejscach, rodzinnie, tak kermeszowo rodzinnie. Udało się tylko raz, na trzecim Kermeszu. I to ludzie, zarówno członkowie tego zespołu, jak i tu ludzie miejscowi bardzo, pomimo upływu lat, to wspominają. To jest dość trudne, bo warunki lokalowe, mieszkaniowe...(...)
Raz, jeden jedyny raz, udało nam się podpowiedzieć organizatorom, żeby tak zorganizowali, żeby każdego zaprosić. Nawet do tego stopnia, że rozdawaliśmy po nabożeństwie koperty z zaproszeniami dla każdego z gospodarzy, że zapraszamy na wieczór do wspólnego stołu(...). I wiele osób przyszło. Nie po to, żeby tą wódkę wypić, ale przyszło, żeby w swoim gronie posiedzieć (...)
Wydaje mi się, że trzeba by było zacząć od reperacji nastroju we wsi.
Żeby ta wieś bardziej się włączała(...)
To jest impreza, która jest imprezą potrzebną, mniej potrzebną mieszkańcom (co należy bardzo żałować), a bardziej potrzebna jest jako propaganda tej mieściny i tej społeczności tutejszej, czyli bardziej potrzebna jest dla tych, którzy chcieliby tu przyjechać. Świadczy o tym rosnąca frekwencja z roku na rok. To, co się działo w ubiegłym [2003,przyp.P.K.-S.] roku, to przerosło nasze najśmielsze oczekiwania.
Ta impreza powinna być bezwzględnie kontynuowana (...).Należy wprowadzić modyfikacje, bardziej frontem ku wsi, ku gospodarzom, bardziej uhonorować starszych gospodarzy (...). Zdobyć się na napisanie czy nawet wydrukowanie (...), zrobić zaproszenie imienne (...). Ludzie boją się wszelakiego pisania, a przywiązują jednocześnie jakąś magiczna właściwość napisanemu (...).
Próbować angażować samych mieszkańców w trakcie realizacji programu (...)."
Andrzej Wielocha: "(...) Czy nam się do końca ten pomysł udał...Wydaje mi się, że jeszcze niestety nie. Nie jest tak, że cała wieś bierze udział w przygotowaniach, że cała wieś traktuje to święta jako swoje, niestety jeszcze tego nie udało się zrobić (...). Sądzę, że dopiero teraz może szansa jest taka (...), że może następne pokolenie będzie w stanie wspólnie, rzeczywiście cała wieś może wokół tego się skupić. Ale też nie ma żadnej gwarancji, bo młodzi ludzie stąd też uciekają i to uciekają nie tylko fizycznie, ale (...) też mentalnie, starają się odciąć od tej wsi. Może się uda to przełamać, ale na to gwarancji nie ma.
Czuję, że nie wszystkim odpowiada ta formuła, przy czym oczywiście nierealne jest mówienie o tym, że trzeba wrócić do formuły przedwojennej, bo po prostu nie da się. Trzeba wymyślić nową formułę, która będzie może bliższa tamtej, a która będzie odpowiadała.
My popełniliśmy błędy, ale potem też popełniono błędy. Może po prostu zbyt wiele elementów chciano przy tym święcie ugotować, zbyt wiele różnych pomysłów upchnąć i myślę, że to nie wyszło na zdrowie, chociaż czternasta impreza jest i jest tu wiele ludzi, przy czym - no tak jak widać - jest więcej ludzi z zewnątrz i więcej jest zewnętrznych elementów w tym całym świecie niż samej wsi. To mnie też smuci i czuję brak tego.
To jest mała wieś. (...) Olchowiec jeszcze 10 lat temu to były tu 3 domy wybudowane przez ludzi z zewnątrz, w tej chwili jest mniej więcej pół na pół już. I to też trzeba dostosowywać, jeżeli chce się utrzymać tę tradycję, to trzeba brać to pod uwagę, to musi być w tym momencie coś, co integruje także tych ludzi przyjezdnych, bo inaczej jeszcze następne 10 lat i może się okazać, że większość mieszkańców tej wsi to są ludzie z zewnątrz. Taka jest kolej rzeczy. To widać nie tylko we wsiach łemkowskich, w wielu polskich wsiach (... To jest chyba proces nie do powstrzymania.
Później dzieci, młodzież zaczną wracać, szukać korzeni i warto żeby to święto dotrwało do tego czasu kiedy oni się zaczną ponownie interesować swoją ojcowizną i wtedy może oni to przejmą i będą to robili na miarę swoich potrzeb, swoich oczekiwań. To byłoby dobrze. Gdyby to się udało to ja byłbym szczęśliwy, bo w sumie o to nam chodziło (...), żeby stworzyć coś, co by trwało.
My nie jesteśmy od tego, żeby robić za nich cokolwiek, tylko żeby próbować zainspirować, pokazać, podrzucić pomysł, a potem to musi samo działać, bo jeśli nie będzie samo działać to nie ma sensu. Bo jeśli tu przyjedzie ktoś z Warszawy i im zrobi to byłoby nieporozumienie (...)"
Święto w naturalny sposób związane jest z życiem zbiorowym. Może powstać jedynie tam, gdzie istnieje trwała więź kulturalna między ludźmi, wspólne świętowanie więź tę wzmacnia.
Święto i świętowanie są zjawiskiem równie trwałym i powszechnym, jak i druga faza życia zbiorowego- dzień powszedni, zwyczajny. Sacrum i profanum przeplatają się.
"(...) Święto jest (...) tą fazą w życiu społecznym, w którym szczególnie wyraźnie ujawniają się jego mechanizmy, przede wszystkim systemy wartości. Te systemy wartości spełniają rolę społecznych stabilizatorów, dostarczają trwałego oparcia jednostkom, jak i zbiorowościom, dają im możliwość wyboru i oceny własnych działań, pomagają orientować się w rzeczywistości, są niezbędne dla ukształtowania się osobowości(...)"
"(...) Święto zaspokaja tak wiele potrzeb zbiorowych i indywidualnych, iż potrzeba obchodzenia go trwalsza aniżeli pierwotna idea, wartość czy wartości, które to święto powołały do życia. Często też dokonuje się swoista przemiana sensu: święto, którego pierwotne znaczenie kultowe, magiczne, metafizyczne, mityczne zostaje zatracone, nabiera dla grupy, która je pielęgnuje, nowego, innego sensu. Może ono na przykład stać się w świadomości grupy wartością potwierdzającą jej kulturalną tożsamość, oryginalność, przywiązanie do tradycji, dorobku, dowodem posiadania własnych narodowych, etnicznych, regionalnych wzorów artystycznych, dorobku sztuki, która ujawnia się właśnie w formie świątecznej(...)"
Święto jest czasem aktywacji i intensyfikacji życia kulturalnego. W jego czasie ujawniają się, aktualizują i publicznie przypominają podstawowe, ważne dla grupy świętującej wartości, nadające sens życiu ludzkiemu i charakterystyczne dla danej kultury i etapu jej rozwoju, historycznego istnienia.
Święto przez odnawianie wartości, przypominanie godnych uwagi wydarzeń z nim związanych spełnia rolę potężnego mechanizmu transmisji tradycji kulturalnych z pokolenia na pokolenie, pozwala ludziom na ich kulturalną autoidentyfikację.
Jest instytucją zabezpieczającą konieczną adaptację wartości grupy, jej tradycji kulturalnych do czasu współczesnego. Jest często okazją do przedstawiania czasu przyszłego.
Ze świętem związane są zjawiska kulturalne w zasadzie poza świętem nie występujące, znaczna część twórczości artystycznej, dla której święto stanowi potężny impuls. Święto jest okresem jej prezentacji.
Święto jest również wskaźnikiem przemian kultury, odzwierciedla kryzys kultury danej grupy. Odchodzenie od dawnych wartości, porzucenie ich, traktowanie święta jako zbioru przestarzałych, archaicznych zwyczajów. W czasie kryzysu zwykle ciężar świętowania przesuwa się w kierunku rozrywkowych, artystycznych, rekreacyjnych elementów święta, które zaczynają być traktowane jako autonomiczna wartość kulturalna.
"(...) Ulegając głębokim nawet przemianom, święto często zachowuje dawne elementy, którym grupa nadaje nowy sens i które badacz może zidentyfikować jako wywodzące się z dalekiej przeszłości świadectwo ciągłości wpływów, zapożyczeń kulturalnych. Tylko na ten drodze można (...) w pełni naukowo objaśnić społeczny sens i funkcje święta, uniknąć schematycznych i powierzchownych interpretacji (...)".
Przemiany święta są częścią ogólnych przemian kultury danej grupy i wynikają z tych samych przyczyn, przede wszystkim:
-ze zmian warunków bytu grupy,
-z przemian jej społeczno- ekonomicznej struktury i politycznego ustroju lub miejsca w systemie,
-z przemian świadomości społecznej grupy, wyrażających się w przemianach jej systemu wartości
Kazimierz Żygulski widzi świętowanie jako dowód trwałej więzi z grupą, która dane święto obchodzi, wskaźnik internalizacji jej wartości kulturalnych przez jednostkę.
"(...) Potrzeba święta i świętowania nie jest potrzebą naturalną, lecz kulturalną i dlatego musi być od nowa rozbudzona w każdym nowym pokoleniu(...)"
Zakończenie
Niniejsza praca traktowała o łemkowskim Kermeszu (odpuście), który odbywa się we wsi Olchowiec w Beskidzie Niskim. Celem pracy było przedstawienie święta w kontekście odnowienia tradycji, na tle historii i cech charakterystycznych mniejszości narodowej, jaką stanowią Łemkowie. Badania do pracy, oparte były na kwestionariuszu i obserwacjach własnych. Zawężały one zakres do interesującego mnie tematu Kermeszu, jednakże w celu uzyskania pełniejszego obrazu społeczności olchowieckiej ,konieczne byłyby badania o szerszym zakresie i tematyce ( jak np. tożsamość, kwestia asymilacji). Wyniki badań, przedstawione w rozdziale IV wskazują, iż odpust jako święto religijne jest dla moich informatorów ważne i potrzebne. Co do kształtu zaś i wymiaru świętowania poza cerkwią, tego, co stanowi "imprezę", festyn kermeszowy zdania są podzielone. Część mieszkańców Olchowca akceptuje obecny wygląd Kermeszu, część zaś chciałaby powrotu do bardziej kameralnego, rodzinno- sąsiedzkiego świętowania, do Kermeszu o ograniczonym wymiarze. Faktem pozostaje, iż tylko kilka osób z wioski aktywnie uczestniczy w przygotowaniach do Kermeszu, nie wszyscy odczuwają to święto jako "swoje". Także ten problem mógłby stanowić temat badań, szukania przyczyn.
"(...) Złudną jest wiara w możliwość dochowania "in toto" wierności "ojcom", ponieważ wymagałoby ono czegoś niemożliwego: życia w takim samym, jak oni, świecie. Mniejsza o to, czy chodzić nam będzie o doktrynę religijną czy organizację polityczną, o narzędzie pracy czy element uzbrojenia, o bajkę czy obrzęd- każdy fakt kulturowy trwa o tyle, o ile się zmienia. Transmisja jest metamorfozą(...)"
To, co przetrwało z przeszłości, przetrwało "w pewien sposób". Obecny olchowiecki Kermesz jest swoistą "nową tradycją", nie jest tym samym świętem, którym był w czasach sprzed wojny. Zmienił się charakter święta, czas, ludzie oraz ich świadomość.
Wówczas było to święto o charakterze rodzinno-sąsiedzkim, z nieliczną grupą obcą etnicznie (np. Cyganie grający podczas święta). Obecnie jest to święto zainicjowane kilkanaście lat temu przez ludzi z zewnątrz tej grupy etnicznej i przyciągające ludzi z zewnątrz.
Ważny jest kontekst historyczny święta - dziś nie ma już ograniczeń, inwigilacji ze strony władz, Łemkowie mogą spotykać się, świętować, rozwijać i promować swoją kulturą otwarcie. W porównaniu z innymi świętami łemkowskimi: z szeroko znaną "Watrą" w Zdyni k/Gorlic, Watrą na Obczyźnie w Legnicy, Kermesz w Olchowcu jest świętem kameralnym.
Współczesny Kermesz jest próbą utworzenia "nowej tradycji", zawierającej elementy stare i nowe. Jej trzon - element stary - stanowi wspomnienie początków ustanowienia olchowieckiej cerkwi, jej patrona św. Mikołaja. Jest to część niezmienna, doroczna, związana z kalendarzem liturgicznym. Należą do niej: sobotnia weczirnia, niedzielna uroczysta msza wraz z procesją, panichida na cmentarzu (spotkanie łemkowskie po mszy).
.Na jej bazie zaś, niejako w rozwinięciu, pojawiają się elementy nowe, niespotykane wcześniej - jak np. występy zespołów ludowych, przyjazdy turystów, zainteresowanych Łemkowszczyzną ekip dziennikarskich, zapraszanie rozlicznych gości.
Inną kwestią pozostaje również przyszłość święta, przyszłość olchowieckich Łemków. Czy młode pokolenie, które ulega szybkiej asymilacji i wyjeżdża do miast będzie kontynuowało obecną, nową tradycję, czy też utworzy jeszcze inną.
Kwestionariusz do pracy magisterskiej
1. Co to jest Kermesz?
2. Czy starsi opowiadali Pani/Panu o Kermeszu?
3. Czy brakowało Pani/Panu Kermeszu?
4. Czy pamięta Pan(i), w którym roku odbył się pierwszy, po długiej przerwie Kermesz?
5. Kto zorganizował ten pierwszy Kermesz?
6. Co Pan(i) wtedy czuł(a)?
7. Co się robi podczas Kemeszu?
8. Czy to jest ważne wydarzenie dla wsi?
9. Czy jest to szczególny dzień dla Pani/Pana?
10. Czy w jakiś szczególny sposób się Pani/Pan do niego przygotowuje?
11. Czy podoba się Pani/Panu Kermesz?
12. Co by Pan(i) zmienił w Kermeszu? Co dodać, co odjąć?
13. Kto przyjeżdża na Kermesz? Co to są za ludzie?
14. Czy jest to dużo ludzi?
15. Czy nie przeszkadza, że jest ich tak dużo?
16. Czy czuje się Pani Łemkinią?(Łemkiem)?
17. Czy w ten dzień czuje się Pan(i) Łemkien bardziej niż co dzień?
18. Czy w ten dzień czuje Pan(i) jakąś szczególną więź z innymi Łemkami?
19. Czy uważa Pan(i), że Kermesz jest potrzebny? Dlaczego?
BIBLIOGRAFIA
1. Czajkowski J., Dzieje osadnictwa historycznego na Podkarpaciu, w: Czajkowski J.,[red], Łemkowie w historii i kulturze Karpat, Rzeszów 1992 r.
2. Dobrowolski K., Studia nad życiem społecznym i kulturą, Wrocław 1966 r.
3. Duć - Fajfer H., Literatura łemkowska w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku, Kraków 2001 r.
4. Duć - Fajfer H., Łemkowie w Polsce, w: "Płaj" 1994 r.
5. Dziewierski M, Siewierski B., Pactwa B., Dylematy tożsamości, Katowice 1992 r.
6. Ichii S., Nie ma postępu bez tradycji, w: Tradycja i nowoczesność, J. Kurczewska, J. Szacki [red.], Warszawa 1984 r.
7. Jałowiecki B., Sowa K., Społeczności lokalne. Teraźniejszość i przyszłość...
8. Kantor T., Istota i siła tradycji, w: Bogaci tradycją, Kielce 1996 r.
9. Kantor T., Ogród spustoszony. Kontynuacja i zmiana w kulturze współczesnej wsi polskiej, Kraków 1995 r.
10. Kiełbasiński T., Materiały do historii Olchowca, w: "Magury 93", 1993 r.
11. Krawiec D., Olchowiec do i po komasacji w roku 1935, w: "Głos spod Horbu. Jednodniówka olchowiecka", nr 2, 1996 r.
12. Krzywda P., Odrodzenie Łemkowszczyzny, w: Powroty do tradycji, Biuletyn Towarzystwa karpackiego, 1991 r.
13. Kwilecki A., Łemkowie. Zagadnienie migracji i asymilacji, Warszawa 1974 r.
14. Michna E., Łemkowie. Grupa etniczna czy naród?, Kraków 1995 r.
15. Olszański T.A., W cieniu przełęczy, w: Beskid Niski, przewodnik, Rewasz, Pruszków 1999 r.
16. Parczewski M., Geneza Łemkowszczyzny, w: [red.] J. Czajkowski ,Łemkowie w historii i kulturze Karpat, Rzeszów 1992 r.
17. Reinfuss R., Śladami Łemków, Warszawa 1990 r.
18. Robotycki Cz., Tradycja i obyczaj w środowisku wiejskim, wyd. PAN, Wrocław 1980 r.
19. Rymut K., Nazwy miejscowe dawnego powiatu bieckiego, Wrocław 1975 r.
20. Sarna W., Opis powiatu krośnieńskiego, 1889 r.
21. Shils E., Tradycja, w: "Tradycja i nowoczesność", [red.] J. Kurczewska, J. Szacki, Warszawa 1984 r.
22. "Słownik etnologiczny", [red], Z. Staszczak, Warszawa; Poznań: PWN 1987 r.
23. "Słownik geograficzny Królestwa Polskiego", [red.] B. Chlebowski, F. Sulimierski, W. Walewski, 1886 r.
24. Sowa K., Zmierzch i odrodzenie się lokalizmu w XX wieku, w: Społeczności lokalne. Teraźniejszość i przyszłość, [red.] B. Jałowiecki, K. Sowa, P. Dutkiewicz, Warszawa 1989 r.
25. Sulima R., Głosy tradycji, DiG, Warszawa 2001 r.
26. Szacki J., Tradycja. Przegląd problematyki, PWN, Warszawa 1971 r.
27. Towarzystwo Karpackie, "Głos spod Horbu" nr 2, 1996 r.
28. Wielocha A., Powroty do tradycji, Biuletyn Towarzystwa Karpackiego 1991 r.
29. Wielocha A., Para jubilatów, w: "Płaj" nr 20, 2000 r.
30. Wielocha A., Towarzystwo Karpackie- kilka słów na marginesie pięciolecia, w: "Wierchy" nr 61, 1995 r.
31. Wódz J., Poczucie przynależności lokalnej, w: Społeczności lokalne. Teraźniejszość i przyszłość, [red.] B. Jałowiecki, K. Sowa, P. Dudkiewicz, Warszawa 1989 r.
32. "Źródła dziejowe" XIX w.
33. Żygulski K., Święto i kultura, 1981 r.
beskid-niski.pl na Facebooku
|
|
 |
1530
Nie ma jeszcze żadnych komentarzy.
|
