|
|
|
/ Góry / Przyroda / Przemiany środowiska naturalnego w dolinie Radocyny
|
 |
| |
Przemiany środowiska przyrodniczego
Obszar fragmentu zlewni Wisłoki zajmowany przez wsie Radocyna i Długie wyludnił się zupełnie w latach 40-tych XX w. na skutek działań wojennych jak i powojennej polityki państwa. Wydarzenia te nie pozostały bez wpływu na przyrodę. Zapoczątkowały bowiem szereg przemian w środowisku przyrodniczym, z których najbardziej wyraźne zaszły w użytkowaniu ziemi. One właśnie determinują zmiany w obrębie innych elementów środowiska. Generalnie środowisko dąży do powrotu do stanu poprzedzającego zagospodarowanie rolnicze.
Człowiek jednak nie zaprzestał zupełnie działalności na obszarze badań i nadal ingeruje w przyrodę zmieniając ją. Są to zmiany wynikające z użytkowania turystycznego, gospodarki leśnej czy wtórnego osadnictwa, które może wkrótce zajmować coraz to nowe tereny. Efektem tych dwóch ścierających się dążeń, przyrody do renaturalizacji oraz człowieka do zagospodarowania, jest obecny wygląd i stan środowiska obszaru.
W poniższym przeglądzie przemian elementów środowiska pominięte zostały przemiany atmosfery. Niestety na obszarze badań ani w jego bezpośrednim sąsiedztwie nie ma stacji posiadającej dostatecznie długie ciągi pomiarowe, aby możliwe było badanie zmian klimatu. Nie prowadzi się tu również monitoringu zanieczyszczeń atmosfery. Przy tym, zanieczyszczenie to jest na tyle niewielkie, że zmiany w przeciągu ostatnich 60 lat i tak byłyby praktycznie niezauważalne.
Przemiany użytkowania ziemi i roślinności
 Na badanym obszarze przemiany użytkowania ziemi miały znaczący wpływ na przemiany innych elementów środowiska przyrodniczego, poza budową geologiczną.
Kierunek przemian użytkowania ziemi zmieniał się na przestrzeni dziejów. Od przełomu XIV i XV w. zaczęła zaznaczać się tendencja do wylesienia. Wraz ze wzrostem liczby ludności, postępującym od XVIII w., rolnictwo objęło tu dolne i środkowe części stoków, a ich górne części oraz wierzchowiny były w coraz większym stopniu objęte wypasem. W efekcie nastąpiła redukcja powierzchni leśnej i przemieszczenie się granicy rolno-leśnej w kierunku wierzchowin z równoczesnym powiększeniem się areałów użytków rolnych.
Wzrastający powoli stopień rolniczego i pasterskiego użytkowania zlewni górnej Wisłoki osiągnął kulminację na przełomie XIX i XX w. W 1900 r. lasy pokrywały jedynie 26% górskiej części zlewni. Generalnie granica rolno-leśna sięgała wówczas 550-600 m n.p.m. Tylko gdzieniegdzie na wierzchowinach i stokach oraz w lejach źródłowych zachowały się płaty lasów bukowo-jodłowych (rycina poniżej). Do 1938 r. pokrywa leśna jedynie nieznacznie wzrosła, osiągając 30% powierzchni. Należy jednak wspomnieć, że rolę ochronną lasów ograniczała wówczas powszechna praktyka wypasania w nich owiec i bydła.
Zasadnicza zmiana nastąpiła po II wojnie światowej, kiedy to w latach 1945-1947 miała miejsce akcja wysiedleńcza. Jej efektem był prawie czterokrotny spadek gęstości zaludnienia w Beskidzie Niskim oraz całkowite wyludnienie niektórych wsi. Taki los spotkał między innymi Radocynę i Długie. Według danych Narodowego Spisu ludności z 1950 r. na obszarze Beskidu Niskiego mieszkało 55,7 tys. osób. Oznacza to, że w porównaniu do okresu międzywojennego (1931 r.) region ten stracił 65,0 tys. swoich mieszkańców, czyli 54% zaludnienia. Przerwana, w sposób gwałtowny, ciągłość demograficzna osadnicza i gospodarcza miała swoje konsekwencje w zmianie struktury użytkowania ziemi. W wyniku ograniczenia lub zaniechania aktywności rolniczej pola orne porosły roślinnością trawiastą, a las stopniowo wkraczał na środkowe i dolne części stoków, poprzednio użytkowane jako grunty orne. Gwałtowny przyrost powierzchni leśnej nastąpił w latach 1954-1990. W rezultacie, lesistość górnej części zlewni Wisłoki wzrosła do 42% w 1954 r. i aż 67% w 1995 r. (mapka). Równocześnie granica rolno-leśna obniżyła się do przeciętnie 400 m n.p.m. W wielu miejscach stoki są porośnięte lasem od wierzchowin aż po dna dolin.
Ukształtowana pod koniec XX w. struktura użytkowania ziemi jest odwrotnością tej z początku wieku. Proporcja udziału powierzchni zalesionych i użytkowanych rolniczo wynosiła 1:3, obecnie zaś wynosi 3:1. Zalesienie przebiegało zasadniczo w sposób naturalny, z pionierskimi gatunkami drzew, jak brzoza i olsza, dominującymi w składzie nowych lasów (w przeciwieństwie do dojrzałych zespołów leśnych w tym obszarze z dominacją buka i jodły). Jedynie część nowych obszarów leśnych powstała w wyniku planowych nasadzeń. Były to głównie plantacje sosny i modrzewia. Typowym zjawiskiem związanym z postępującą sukcesją leśną była i jest nadal rozmyta granica pomiędzy obszarami pastwiskowymi bądź łąkowymi, a leśnymi na stokach. Granica ta charakteryzuje się zmianą zagęszczenia i wieku drzew na dystansie kilkudziesięciu metrów.
Wraz ze zmianą użytkowania gruntów zaprzestano użytkowania wielu dróg polnych, które stopniowo zarosły trawą i krzewami. Ustał także wypas bydła i owiec w lasach, a wycinka drzew została znacznie ograniczona, przez co najmniej dekadę po 1947 r.
Aktualna struktura użytkowania ziemi jest wynikiem coraz mniejszej antropopresji, co uwidocznia się dalszym wzrostem powierzchni leśnej. Pastwiska położone w sąsiedztwie lasów, a nawet niekiedy znacznie od nich oddalone, porośnięte są zaroślami jałowca, pojedynczymi osobnikami sosny lub olchy. Zarośla te należy uznać za formę przejściową, która wskazuje na to, że granica lasu jest bardzo młoda, nieustabilizowana, a proces zajmowania przez las terenów nieleśnych trwa.
Do chwili obecnej spotyka się wewnątrz zwartych kompleksów leśnych porolne terasy, a nie jest czymś zaskakującym występowanie w składzie drzewostanu starych drzew owocowych.
Przemiany rzeźby terenu
Zapoczątkowane po II wojnie światowej przemiany użytkowania ziemi, a zwłaszcza zjawisko zaniku na badanym obszarze użytków rolnych, miało również swoje odbicie w przemianach rzeźby terenu. Chociaż nie są one aż tak wyraźne, jednak wywierają duży wpływ na funkcjonowanie środowiska przyrodniczego obszaru.
Lach (1999) wykazuje, że na terenie całego dorzecza górnej Wisłoki największe przemiany zaszły w obrębie dna dolin a szczególnie w morfologii koryt rzecznych.
W poprzednich stuleciach, kiedy w Beskidzie Niskim kształtowała się sieć osadnicza, czynnikiem generującym zmiany wykształcenia koryt rzecznych było postępujące wylesienie stoków. Spowodowało ono przyspieszenie spływu powierzchniowego wód opadowych i roztopowych, co z kolei wyzwoliło intensywne spłukiwanie i zmywy pokryw glebowych. Wyeliminowanie naturalnego działania ochronnego roślinności i rolnicze użytkowanie dorzecza nasiliło degradację stoków i wzmożoną dostawę materiału do koryt. W efekcie przewyższyła ona możliwości transportowe wód. Koryto spłycało się zatem w wyniku szybkiej akumulacji osadów na dnie.
Na przełomie XIX i XX stulecia rzeki Beskidu Niskiego, w tym i Wisłoka, płynęły szerokimi i płytkimi korytami. Dna dolin Wisłoki oraz jej dopływów w części beskidzkiej wyścielone były żwirami i uformowane w rozległe kamieńce.
Sytuacja ta uległa zmianie po zaprzestaniu rolniczego użytkowania obszaru. Pozostawione odłogiem grunty orne uległy zadarnieniu, a na wyższe partie stoków wkroczył las. Ta leśno-łąkowa struktura użytkowania ziemi ograniczyła w znacznym stopniu proces spłukiwania i dostawę materiału do koryta Wisłoki i jej dopływów.
Słupik stwierdza, że duża gęstość szaty roślinnej na łąkach zmniejsza spływ powierzchniowy kilkadziesiąt razy w stosunku do np. roślin okopowych. Ponadto na omawianym obszarze zaczęła się wówczas zaznaczać dominacja spływu powierzchniowego nad linijnym, co również stało się przyczyną ograniczenia dostawy materiału ze zboczy do koryt rzecznych. Nie bez znaczenia było również postępujące zarastanie dróg polnych, uważanych za źródło dostawy 80% materiału transportowanego w zawiesinie. Wszystko to spowodowało intensywne erozyjne modelowanie koryt. Zmniejszona dostawa materiału nie pokrywa w pełni możliwości transportowych Wisłoki, dlatego następuje proces rozcinania wcześniej złożonych aluwiów. Współczesne tempo pogłębiania koryta Wisłoki i jej dopływów jest 2-4 razy większe niż na początku XX w. W niektórych miejscach Wisłoka i jej dopływy rozcięły pokrywy aluwiów aż do podłoża skalnego.
Postępująca transformacja koryta aluwialnego w skalne, jaka dokonuje się wskutek wcinania górnej Wisłoki w jej beskidzkim odcinku, najprawdopodobniej odzwierciedla powrót do naturalnych warunków, cechujących cieki odwadniające zalesione zlewnie górskie.
Wśród procesów morfogenetycznych występujących na stoku podstawową rolę odgrywają obok spłukiwania ruchy masowe, najczęściej osuwiska. Uważane są one za zjawiska typowe dla obszarów fliszowych, przybierając niekiedy charakter najbardziej efektywnego procesu przeobrażającego stoki w holocenie. Najczęściej występują one na kontakcie gruboławicowych piaskowców z podścielającymi je łupkami warstw inoceramowych i łupkami pstrymi.
Jedyne osuwisko obszaru badań występuje na zboczu głębokiej doliny prawego dopływu Wisłoki. Prawdopodobnie powstało ono w wyniku nagłego pogłębienia doliny w skutek procesów erozyjnych wywołanych intensywnymi opadami. Zbocze zostało podcięte, a tym samym jego równowaga zaburzona. Osunięty materiał zwietrzelinowy zdeponowany został w dnie doliny, powodując zatamowanie niewielkiego cieku wodnego. Efektem tego było powstanie jeziorka osuwiskowego.
Na przemiany rzeźby terenu wpływa znacznie i bardzo widocznie intensywnie rozwijająca się na badanym obszarze gospodarka leśna. Używany przy zwózce drewna ciężki sprzęt zmechanizowany, silnie degradujący stoki, przyczynia się do uruchamiania procesów erozyjnych. Rozjeżdżone leśne drogi podlegają systematycznemu pogłębianiu na skutek erozji linijnej wywołanej wodami opadowymi czy roztopowymi.
Z czasem przekształcają się one w głębokie holwegi, tak jak miało to miejsce w pobliskiej zlewni górnej Wilszni. Drogi wiodące wprost przez Wisłokę przyczyniają się do degradacji jej koryta i brzegów, zwiększając tym samym dostawę materiału do rzeki
Przemiany stosunków wodnych
 Przemiany użytkowania ziemi zachodzące na badanym obszarze na przestrzeni dziejów nie pozostały również bez wpływu na stosunki wodne w zlewni. O wpływie tym decydują kształtowane i użytkowane przez człowieka duże zwarte powierzchnie lasów bądź obszarów rolnych. Zmiana powierzchni leśnej, składu gatunkowego i struktury wiekowej drzew oraz trzebież lasu w wyniku zrywek i rębni, oddziałuje wyraźnie, lecz z pewnym opóźnieniem na naturalną równowagę obiegu wody i reżim odpływu.
Badany fragment zlewni Wisłoki w ostatnich kilkudziesięciu latach podlegał znaczącym przemianom struktury środowiska, wyrażającym się głównie w przyroście powierzchni leśnych. Uważa się, że las w zlewniach górskich bardzo silnie oddziaływuje na reżim odpływu. Badania w dorzeczu Grajcarka wykazały, że w zlewni zalesionej odpływ jest 18% większy niż w zlewni niezalesionej. Znacznie mniejsze są także amplitudy przepływów i dwukrotnie mniejsza częstość występowania wezbrań. Im większe jest zalesienie zlewni, tym niższa i mniej stroma jest fala wezbraniowa i powolniejsza jest jej recesja. Regulowaniu odpływu sprzyja: mocno zredukowany odpływ powierzchniowy w strefie korzeniowej drzew oraz wzmożona infiltracja w porowatą glebę leśną pokrytą ściółką. Również rozmieszczenie lasów w zlewni wpływa na kształtowanie fali wezbraniowej. Szczególnie korzystne dla powstrzymania spływu powierzchniowego jest zalesienie strefy wododziałowej.
Nie bez znaczenia na oddziaływanie lasu na stosunki wodne jest jego wiek. Wszystkie składowe obiegu wody zmieniają się z wiekiem drzewostanów oraz z gęstością i zwartością lasu. Młodniki i monokultury leśne, wprowadzone do zlewni w wyniku reforestacji, znacznie słabiej wpływają na zmianę struktury obiegu wody niż lasy naturalne złożone z kilku warstw.
W badanej zlewni udział procentowy lasów stosunkowo młodych oraz sztucznie nasadzonych jest duży. Mimo to w ostatnich dziesięcioleciach zaznaczył się znaczny wzrost średniego przepływu górnej Wisłoki. Podobne zjawisko zanotowano także w innych rzekach Beskidu Niskiego, w których zlewniach w drugiej połowie XX wieku zaznaczył się wzrost lesistości.
Analiza maksymalnych przepływów prawdopodobnych Wisłoki w przekroju Żółków wskazuje, że w latach 1956-1990 wielkość średniego rocznego wezbrania było o 9% mniejsza niż w okresie 1921-1955
Okres powtarzalności [lata]
|
1,1
|
1,3
|
1,5
|
2,33
|
5
|
10
|
20
|
|
Wielkość
przepływu w latach
1921-1955
[m3/s]
|
44
|
67
|
88
|
144
|
256
|
362
|
485
|
|
Wielkość
przepływu w latach
1956-1990
[m3/s]
|
50
|
72
|
87
|
131
|
230
|
325
|
414
|
|
Zmiana
wielkości przepływu
pomiędzy
okresami [%]
|
+13,6
|
+7,5
|
-1,1
|
-9,0
|
-10,2
|
-10,2
|
-14,6
|
Tabela obrazuje ponadto zjawisko mniejszych kulminacji wezbrań o średnim i długim okresie powtarzalności i większych kulminacji wezbrań o okresie powtarzalności krótszym od 1,5 roku. Wraz z obniżeniem się kulminacji średnich i dużych wezbrań, dostawa rumowiska z wcięć drogowych, wciosów i podcięć  brzegów uległa zmniejszeniu. Konsekwencją zmniejszenia się dostawy materiału do koryt cieków była degradacja ich dna. Zarówno Wisłoka jak i jej dopływy rozcięły w swoich górnych odcinkach pokrywę aluwiów aż do podłoża skalnego.
W miarę pogłębiania się koryta zaznaczała się coraz większa koncentracja wód wezbraniowych w przekroju rzeki, a w rezultacie malała stopniowo częstość zatapiania określonego poziomu w dnie doliny. Może to spowodować przekształcenie wyższych partii terasy zalewowej w terasę nadzalewową.
Kolejną przyczyna przemian stosunków wodnych na obszarze badań są zamieszkujące Wisłokę bobry. Gatunek ten został w latach 70-tych introdukowany na wielu obszarach Polski, w tym właśnie w Beskidzie Niskim, gdzie znalazł dogodne warunki bytowania. Bobry zbudowały na rzece żeremie z gałęzi, traw i mchu, uszczelnione mułem i błotem. Spiętrzone w ten sposób wody Wisłoki utworzyły staw bobrowy.
Stopień oddziaływania bobrów na środowisko zależne jest w dużej mierze od ukształtowania terenu. Najbardziej zauważalne zmiany zachodzą na terenach pogórskich i górskich. Przemiany dokonywane przez bobry w terenie są ponadto wypadkową dynamiki populacji, aktywności i czasu użytkowania danego obszaru. Istotnie przekształcają strukturę i dynamikę ekosystemu. Tamy i stawy bobrowe powodują spowolnienie przepływu wody, zwiększając retencję osadów i modyfikując dynamikę ich rozkładu. Ponadto są one doskonałymi urządzeniami filtrującymi, mechanicznie oczyszczającymi wodę. Stawy utworzone przez bobry zmniejszają wahania poziomu wody i regulują wezbrania w niższym biegu rzeki. Zatrzymują fale wywołane roztopami i ulewnymi deszczami. Spiętrzenie wód powoduje również podniesienie poziomu wód gruntowych, czego skutkiem jest przekształcenie otoczenia stawu w obszar podmokły. Oprócz tego, już sam staw jest nowym elementem w środowisku funkcjonującym na swój określony sposób. W pierwszych latach po zalaniu zachodzi w nim intensywny rozkład materii, co przyczynia się zarówno do zwiększenia bazy pokarmowej dla wodnych bezkręgowców jak i do sukcesji roślinności bagiennej.
Ostatnim przykładem przemian zachodzących w stosunkach wodnych badanego obszaru jest powstanie, stosunkowo niedawno, nowego obiektu, jakim jest jeziorko osuwiskowe. Znajduje się ono w dnie głębokiej doliny jednego z prawych dopływów Wisłoki. Powstało w wyniku zatarasowania koryta potoku przez osuwający się ze zbocza materiał skalny i zwietrzelinowy.
Przemiany pokrywy glebowej
Przemiany pokrywy glebowej przejawiają się zarówno poprzez procesy naturalne prowadzące do wykształcenia profilu glebowego, jak i naturalne i antropogeniczne przyczyniające się do jego degradacji. Degradacja gleby rozumiana jest jako względnie trwałe pomniejszenie jej aktywności biologicznej lub ograniczenie jej funkcji w środowisku.
Wielowiekowa presja gospodarczej działalności człowieka wywarła znaczący wpływ na całe środowisko przyrodnicze, w tym także i na gleby. Gospodarcza i rolnicza działalność człowieka miała charakter zarówno degradujący, jak i agradujacy. Niektóre zajmowane pod uprawę rolniczą obszary zostały sterasowane i posiadają pogłębione w ramach orki poziomy orno-próchniczne. Nawet skąpe nawożenie powodowało wzbogacanie warstw ornych w składniki pokarmowe.
Po utworzeniu w latach 50-tych Państwowych Gospodarstw Rolnych dokonano ponownych przemian w pokrywie glebowej poprzez tzw. prace rekultywacyjne. Rekultywowane obszary zostały głęboko przeorane a następnie zwapnowane.
Współczesne przemiany gleb na obszarze badań mają charakter procesów naturalnych, chociaż niektóre z nich mogą być wspomagane gospodarcza działalnością człowieka. Wśród czynników oddziaływujących na przemiany pokrywy glebowej w górnym fragmencie zlewni Wisłoki największą rolę odgrywają procesy geomorfologiczne. Górska rzeźba sprzyja dynamice procesów stokowych, a dodatkowym bodźcem uruchamiającym procesy denudacyjne może być działalność człowieka.
Do antropogenicznych zagrożeń dla pokrywy glebowej zaliczyć można powoli wzrastający ruch turystyczny na szlakach. Destrukcyjny wpływ turystyki pieszej na gleby wyraża się niszczeniem stropowych poziomów glebowych. Jednakże na badanym terenie, ze względu na małe obciążenie turystyczne, problem ten jest marginalny.
Chemiczna degradacja gleb, wynikająca z zanieczyszczeń pochodzących z emisji przemysłowych, nie stanowi również większego zagrożenia. Na badanym obszarze ani w jego bezpośrednim sąsiedztwie nie ma bowiem żadnych zakładów przemysłowych.
Autor: Agnieszka Hernik
Kontakt z autorką: facja@onet.eu
beskid-niski.pl na Facebooku
|
|
 |
3378
Nie ma jeszcze żadnych komentarzy.
|
