|
|
 |
| |
Ogólne założenia przestrzenne oraz elementy stałe w kompozycji cmentarzy wojennych
Materiał poniższy jest fragmentem pracy magisterskiej "Sepulkralne założenia architektoniczno-przestrzenne zachodniogalicyjskich cmentarzy żołnierskich z czasów I wojny światowej w krajobrazie Beskidu Niskiego", autorem której jest Bartłomiej Tokarz
Przed wojskowymi władzami austriackimi a zwłaszcza kierownictwem Oddziału Grobów Wojennych stanęło zadanie uporządkowania pobojowisk i pochowania dziesiątków tysięcy poległych, tak aby pamięć o nich mogła być przekazana następnym pokoleniom. Starannie dobierano fachową kadrę, w tym przede wszystkim kierowników artystycznych okręgów cmentarnych. Podjęty w tak dużej skali problem był jednak całkowicie nowy i nawet znawcom zagadnień sztuki, projektowania, budownictwa i inżynierii sprawić mógł wiele trudności. Brak było jakichkolwiek doświadczeń w tego typu działaniach podejmowanych w tak dużym, niespotykanym dotychczas zakresie. Nie było pewności, czy nawet działający dotychczas w cywilnych dziedzinach sztuki i budownictwa, równie swobodnie i z pożądanym efektem będą mogli tworzyć w nieznanej im dziedzinie wojskowego budownictwa cmentarnego 571 .
Toteż powstanie zachodniogalicyjskich nekropolii poprzedziły liczne i burzliwe dyskusje nad wyglądem tych budowli. Zdecydowano, że zadanie to zrealizowane zostanie w ogólnej konwencji sztuki sakralno-cmentarnej. Przed projektantami postawiono trudne zadanie stworzenia dzieł, które spełniając tradycyjną funkcję cmentarza jako poświęconego miejsca pochowania zmarłych, utrwaliłyby jednocześnie pamięć o tych, których najwyższa ofiara przynosząc zwycięstwo i pokój, nie była daremna. Celem było uzyskanie obiektów o duchowej i artystycznej zawartości z pozoru nieporównywalnych stanów ludzkiego ducha - smutku i radości, nieustępliwej walki w obronie ojczyzny i pojednania w obliczu śmierci 572,573
Wnet okazało się, jak szczęśliwą była myśl, by budowę cmentarzy wojskowych powierzyć artystom o tak różnych talentach i różnych specjalnościach, nie krępując swobodnej realizacji ich zamiarów. Wynikiem szlachetnego współzawodnictwa tych twórców jest cała masa zapatrywań, poglądów i nowych myśli. Sztuka cmentarna, przez dłuższy czas prezentująca się dość mizernie, zyskała bogate, płodne pomysły, a w bolesne nagromadzenie zachodniogalicyjskich cmentarzy wojskowych weszła różnorodność. Odznaczają się one tak wielkim urozmaiceniem, że nawet pielgrzymka do wszystkich staje się wolna od przesytu i duchowego zmęczenia574.
Realizacja ogólnych, ramowych z konieczności wytycznych przybrała różne formy i w zależności od indywidualności twórcy cmentarza dała wielorakie efekty. W skrajnych przypadkach była to kompozycja całkowicie swobodna, dostosowana do naturalnego ukształtowania terenu, bez robót ziemnych i sztucznie wprowadzanej zieleni. Drugą skrajnością było założenie cmentarza według reguł geometrycznych, opartego na zasadzie symetrii i kątów prostych, na sztucznie formowanym terenie. Pomiędzy tymi formami skrajnymi istniało wiele założeń pośrednich, kojarzących elementy swobodnej kompozycji z wojskowym porządkiem575.
W każdym okręgu znajduje się co najmniej jeden cmentarz o wyszukanej kompozycji, bardziej reprezentacyjny, stanowiący niejako wizytówkę projektanta. Pozostałe nekropolie to w większości obiekty małeo uproszczonym układzie i powtarzalnych elementach konstrukcyjnych wystroju. W każdym z nich zawarta jest jednak jakaś indywidualna cecha i zamysł projektanta. Stąd nie znajdziemy wśród wszystkich cmentarzy nawet dwu, o których można by powiedzieć, że są identyczne 576,577.
Mimo zróżnicowania stylów i inspiracji twórczej, w kompozycji cmentarzy można wyróżnić kilka stałych elementów. Są to:
akcent centralny - reprezentowany przez formy najprostsze, drewniane, kamienne lub żelazne krzyże, pomniki i sarkofagi, po monumentalne budowle, stylizowane ołtarze bądź wieże a nawet okazałe i bogate w wyrazie architektonicznym kaplice. Czasem funkcje elementu centralnego pełni przydrożna kapliczka, przy której rozmieszczono groby, czasem jest to pomnikowe drzewo. Dość powszechna jest też forma tzw. ścian pomnikowych, wbudowanych w mur ogrodzenia, zwieńczonych krzyżem i wydzielonych z lica ryzalitem578 lub pilastrami579. Na małych cmentarzach elementem centralnym bywa bardziej okazały nagrobek lub wejście zaprojektowane w wyszukanej formie. Powstawały również niekonwencjonalne i specyficzne w wyrazie elementy centralne, jak np.: wielki wieniec kamienny na cmentarzu nr 6 w Krempnej, zespół pięciu kolumn z pięknymi toskańskimi głowicami na cmentarzu nr 8 w Nowym Żmigrodzie, rotunda na cmentarzu nr 11 w Woli Cieklińskiej, betonowa pergola na cmentarzu nr 80 w Sękowej czy narożny pylon w murze ogrodzenia cmentarza nr 66 w Małastowie. Akcent centralny najczęściej usytuowany jest na zamknięciu osi kompozycyjnej nekropolii lub w środku założenia przestrzennego i zawsze jest to jeden z podstawowych elementów, który decyduje o nastroju cmentarza i jego ekspozycji w krajobrazie. Na pomnikach centralnych można niekiedy spotkać obrazy o treści religijnej580,581.
wejście - projektowane w różnorodnych formach, od skromnej furtki a nawet tylko przerwy w ogrodzeniu, po okazałe sklepione bramy zamykane żelazną kratą lub ciężkim łańcuchem. Obok pomnika lub innego elementu centralnego wejście na cmentarz i forma jego wyrazu stanowią jeden z głównych akcentów kompozycji przestrzennej nekropolii. Prócz czysto praktycznej funkcji wejścia pełni ono dwie dodatkowe funkcje: reprezentacyjną (wyjątkowo tylko wejściom funkcji tej nie nadano) oraz ideową, ukierunkowaną na stworzenie odpowiedniego nastroju przy wkraczaniu na teren nekropolii. Idea ta była realizowana przez twórców cmentarzy bardzo indywidualnie, przy czym najbardziej ekspresyjne są regionalne, drewniane bramki w Okręgu I - "Żmigród". Nawet na cmentarzach nie ogradzanych, wejście jako pierwszy akcent osi kompozycyjnej było, chociażby symbolicznie zaznaczone. Prócz wejścia głównego, reprezentacyjnego, niektóre cmentarze ze względów praktycznych bądź kompozycyjnych miały dodatkowe wejście boczne. Wejście poprzedzone jest często obszernym tarasem lub długim ciągiem schodów, co obok uwarunkowania wynikającego z ukształtowania terenu miało też podkreślać jego reprezentacyjność. Schody takie poprzedzają m. in. cmentarz nr 81 w Męcinie Małej. Najprostszym wejściem jest przerwa w linii ogrodzenia bez żadnych dodatkowych akcentów, np. na cmentarzu nr 59 w Przysłupiu. Następnym etapem w ewolucji wejścia jest zamknięcie przerwy w ogrodzeniu drewnianą lub metalową furtką. Dalszym rozwinięciem formy wejścia jest jego ujęcie w słupy lub pylony, kolumny bądź przypory muru. Słupy te są nieraz zwieńczone kulą, krzyżem greckim a nawet rzeźbą i ponadto zawsze wyróżnione dodatkowymi elementami wśród innych słupów ogrodzenia - zwiększonym rozmiarem czy odmiennym wykonaniem kamieniarki. Wzbogaceniem omówionej wyżej formy wejścia jest jego przykrycie lub przesklepienie. Przy ogrodzeniach drewnianych bądź szańcowych jest to daszek gontowy oparty na ozdobnych słupkach, nawiązujący do tradycji budownictwa regionalnego górali beskidzkich582.
ogrodzenie - mimo powszechnego stosowania elementów powtarzalnych występujące w różnorodnych formach przestrzennych i materiałowych, jak: piaskowcowe czy betonowe mury i balustrady, żelazne i drewniane sztachety, słupy kamienne, wały szańcowe, ogrodzenia z okrąglaków, żywopłoty i różnego rodzaju odmiany tych form. Często w linię ogrodzenia wbudowywano pomnik, krzyż centralny lub ścianę pomnikową. Ogrodzenie w zależności od formy i materiału spełniało w kompozycji cmentarza ważną a nawet decydującą rolę, podkreślając wydzielenie nekropolii z otoczenia, lub przeciwnie, przez symboliczne tylko zaznaczenie scalając ją z naturalnym otoczeniem miejsca lokalizacji. W wypadkach niektórych niekonwencjonalnych założeń przestrzennych cmentarz nie był ogradzany, w sposób naturalny przechodząc w otaczający go las lub łąkę583.
główna oś kompozycyjna - podkreślona aleją centralną lub rzędowym układem mogił584. Większość założeń przestrzennych cmentarzy jest symetryczna względem głównej osi. Tylko nieliczne nie mają osi symetrii, co spowodowane jest ukształtowaniem terenu, rozbudową nekropolii deformującą jej pierwotne założenie lub wynika z przyjęcia asymetrycznej kompozycji. Istotnym problemem, nastręczającym projektantom dużych nieraz trudności, było zorientowanie głównej osi założenia w stosunku do stron świata i określonej sytuacji terenowej, np. usytuowanie cmentarza w najkorzystniejszej ekspozycji krajobrazowej powodowało konieczność ustawienia go "tyłem" do drogi lub w niekorzystnym oświetleniu585.
groby - formowane w głównej części cmentarza zwanej polem grobowym - ze swej istoty najważniejszym miejscu nekropolii. W zależności od ich rodzaju i liczby były jednym z głównych wyznaczników kompozycji przestrzennej, szczególnie gdy cmentarz zakładany był w miejscu pierwotnego pochówku poległych, na polu walki. Wszystkie inne elementy składowe nekropolii stanowią tylko wtórną oprawę pola grobowego, mimo to znajdowało się ono nieraz niejako na marginesie zainteresowań kompozycyjno-projektowych twórcy. Zainteresowania te bowiem, co zrozumiałe, ukierunkowane były przez chęć najkorzystniejszego zaprojektowania tejże właśnie oprawy i jej wyodrębnienia z otaczającej przestrzeni586.
elementy nagrobne - począwszy od krzyży drewnianych poprzez różnego rodzaju odlewane krzyże żeliwne, ozdobne krzyże z kutego żelaza lub różnej wielkości betonowe stele z żeliwnymi tablicami inskrypcyjnymi do form pośrednich łączących stelę z krzyżem. Nagrobki nie wpływając zasadniczo na założenie przestrzenne nekropolii w istotny sposób wzbogaciły jej wewnętrzny układ587,588.
Podstawowe elementy składowe cmentarza wojennego (pomnik centralny, wejście, ogrodzenie, pole grobowe) i ich kompozycje przestrzenne wraz z zielenią uzupełniane były często elementami małej architektury. Elementy te nie były powszechnie stosowane (są cmentarze całkowicie ich pozbawione), jednak zawsze miały znaczący udział w wystroju nekropolii, zwłaszcza przy prostych i surowych w wyrazie założeniach przestrzennych. Najczęściej wśród tej kategorii spotkać możemy:
- ławy odpoczynkowe, z reguły kamienne, proste lub profilowane, wolnostojące lub przybudowane do murów, ogrodzeń, pylonów albo wejść;
- schody wewnętrzne, kamienne lub betonowe, łączące tarasy pól grobowych, czasem ujęte w mury policzkowe (schody zastępowane są nieraz pochylniami);
- balustrady dekoracyjne nie stanowiące elementu ogrodzenia;
- pomniki i rzeźby nie związane z oznaczeniem grobów;
- tarasy odpoczynkowe w obrębie cmentarza oraz tarasy widokowe z ławkami, balustradami, kwietnikami;
- misy, czasze, wazony na kwiaty itp. drobne elementy;
- pergole i kratownice dla roślin pnących589.
Wyposażenie inżynierskie cmentarzy wojennych jest dość skromne i służy głównie zabezpieczeniu budowli i pól grobowych przed wilgocią oraz konstrukcyjnemu wzmocnieniu niektórych elementów. Wymienić tu można:
- system drenażowy murów, zwłaszcza odstokowych lub stanowiących konstrukcję wspierającą wyniesioną nad poziom cmentarza. Brak takiego systemu jest najczęściej przyczyną zawilgocenia murów, wypadania pojedynczych kamieni, pęknięć, rozpadania się fragmentów murów a ostatecznie nawet zawalenia się budowli;
- odwodnienie powierzchniowe poprzez opaskowe rowy przystokowe, czasem wyłożone kamiennymi płytami lub wybetonowane, względnie poprzez odpowiednie ukształtowanie niwelacyjne (spadków podłużnych i poprzecznych) alejek i całych pól grobowych. Do tej kategorii urządzeń inżynierskich należą też mostki i przepusty na drogach i ścieżkach wiodących do cmentarzy;
- mury oporowe, skarpy i ryzalitowe wzmocnienia konstrukcji ogrodzeń590.
Mimo przyjęcia przez kierownictwo Oddziału Grobów Wojennych ogólnej konwencji sakralno-cmentarnej dla realizacji cmentarzy zbytnia "sakralizacja" projektu nie była przychylnie przyjmowana, o czym niejednokrotnie przekonał się Duszan Jurkovicz. Jednak zgodnie z konwencją, wiele założeń przestrzennych i ich elementów nawiązuje do kanonów architektury sakralnej, co przejawia się m. in. przez:
- planowanie nekropolii na klasycznym rzucie kościoła z przedsionkami, nawami, transeptami i absydami (np. obiekt nr 46 na Beskidku);
- budowę w obrębie cmentarza ołtarzy polowych (symbolicznych, jak też przystosowanych do odprawiania nabożeństw), kaplic z ołtarzami, kaplic symbolicznych oraz ścian parawanowych w formie fasady kaplicy;
- wznoszenie pomników w kształcie wież kościelnych;
- stosowanie wielu detali i ornamentyki wzorowanych na obiektach sakralnych591.
Odmienne założenia przyjęto dla cmentarzy, na których pochowano żołnierzy narodowości żydowskiej592. Zwykle sytuowano je na miejscowych kirkutach. Tworzenie oddzielnych miejsc spoczynku wynikało z zupełnie innych kanonów wierzeń religijnych dotyczących tego narodu. Wiedział o tym stojący na czele krakowskiego Kriegsgräberabteilung major Rudolf Broch, pochodzący z rodziny niemieckich Żydów z Moraw, dlatego te ich zwyczaje zostały uszanowane593.
Przypisy
571 O. DUDA, Cmentarze I Wojny..., op. cit., s. 66.
572 O. DUDA, Cmentarze I Wojny..., op. cit., s. 66.
573 R. BROCH & H. HAUPTMANN (reprint), op. cit., s. 422.
574 Ibidem, s. 305.
575 O. DUDA, Cmentarze I Wojny..., op. cit., s. 66.
576 Ibidem, s. 67.
577 O. DUDA, Cmentarze wojenne..., op. cit., s. 182.
578 Ryzalit - uwydatnienie w formie wysunięcia, wykuszu [przyp. autora].
579 Pilaster - filar przyścienny służący do dekoracji, a niekiedy do wzmocnienia konstrukcyjnego [przyp. autora].
580 O. DUDA, Cmentarze I Wojny..., op. cit., s. 67, 73 - 75.
581 O. DUDA, Cmentarze wojenne..., op. cit., s. 180.
582 O. DUDA, Cmentarze I Wojny..., op. cit., s. 67, 86 - 87.
583 Ibidem, s. 67, 85 - 86.
584 O. DUDA, Cmentarze wojenne..., op. cit., s. 181.
585 O. DUDA, Cmentarze I Wojny..., op. cit., s. 67.
586 Ibidem, s. 67, 77.
587 Ibidem, s. 68.
588 O. DUDA, Cmentarze wojenne..., op. cit., s. 181.
589 O. DUDA, Cmentarze I Wojny..., op. cit., s. 88 - 89.
590 Ibidem, s. 89.
591 Ibidem, s. 68.
592 Ibidem.
593 A. PIECUCH, Gorlicka..., op. cit., s. 42 - 43.
beskid-niski.pl na Facebooku
|
|
 |
2851
Nie ma jeszcze żadnych komentarzy.
|
