| |
Łemkowie w III Rzeczypospolitej
Stefan Dudra
Przełomowe znaczenie w życiu mniejszości narodowych, w tym ludności łemkowskiej, w Polsce po II wojnie światowej miał koniec lat osiemdziesiątych. Wtedy to łącznie z zachodzącymi przemianami w życiu politycznym Polski zagadnienie ludności etnicznie niepolskiej znalazło się w dziedzinie zainteresowań i postulatów opozycji demokratycznej. W grudniu 1988 roku utworzona została, w ramach Komitetu Obywatelskiego przy Przewodniczącym NSZZ "Solidarność", Komisja Współpracy z Mniejszościami Narodowymi. Do jej powstania przyczynił się zapewne apel grupy intelektualistów reprezentujących mniejszości narodowe (ukraińską, białoruską, litewską) wystosowany do Lecha Wałęsy. Zwracano się w związku z zapowiedzią spotkania "okrągłego stołu" o wprowadzenie do przebiegu dyskusji spraw mniejszości etnicznych. Sygnatariusze listu, wyrażali nadzieję, że wprowadzenie problematyki politycznej i kulturowej podmiotowości mniejszości narodowych nie napotka sprzeciwu lub przeciwdziałania ze strony czynników oficjalnych. Zwracano jednocześnie uwagę, że gotowość władz do otwartego dyskutowania wszystkich problemów kraju bez żadnych ograniczeń otwiera nową możliwość podjęcia jednego z najbardziej zaniedbanych, drażliwych i wstydliwych problemów powojennej Polski1.
Początek 1989 roku obfitował w posiedzenia Komisji do spraw Współpracy z Mniejszościami Narodowymi. Pierwsze odbyło się 15 stycznia, w którym wzięli udział m.in. Marek Edelman (przewodniczący Komisji), Jacek Kuroń, Bogumiła Berdychowska, Jan Józef Lipski, Zbigniew Bujak, Bogdan Skaradziński, Sokrat Janowicz i Włodzimierz Mokry. Na kolejnym posiedzeniu Komisja przyjęła projekt dokumentu "O potrzebach mniejszości narodowych w Polsce", w którym m.in. wysunięto postulaty "...zapewnienia swobody stowarzyszeń i fundacji społecznych, religijnych, oświatowych, kulturalnych, naukowych oraz partii i klubów politycznych w myśl ogólnych zasad pluralizmu społecznego i politycznego"2. Domagano się również gwarancji praw mniejszości narodowych w przyszłej Konstytucji, a przede wszystkim prawa swobodnego deklarowania przynależności narodowej do oficjalnych danych ewidencji ludności oraz podczas spisów powszechnych. Ponadto zwracano uwagę na swobodę rozwoju języka ojczystego, zakładania społecznych i prywatnych szkół i innych instytucji oświatowych i wychowawczych, dostępu do środków masowego przekazu3. Podniesiono także kwestię przymusowego wysiedlenia ludności ukraińskiej, domagając się uznania za bezprawne zastosowanie zasady zbiorowej odpowiedzialności w ramach akcji "Wisła". Wysunięto również żądanie nie stawiania żadnych przeszkód przez władze osobom chcącym powrócić na ziemie skąd zostały deportowane w 1947 roku.
Wybory z czerwca 1989 roku i zwycięstwo "Solidarności" wpłynęło w dużym stopniu na "upaństwowienie" zagadnień mniejszości narodowych w Polsce, a tym samym kwestii ukraińskiej i łemkowskiej. Przejawem tego był m.in. fakt, że dr Włodzimierz Mokry zdobył ponad 60% głosów w swoim okręgu wyborczym (Gorzów Wielkopolski) i został pierwszym po wojnie posłem wywodzącym się ze społeczności ukraińskiej. W trakcie kampanii wyborczej W. Mokrego doszło na terenie ówczesnego województwa zielonogórskiego do wielu incydentów mających na celu zniechęcenie wyborców do oddawania głosów na tego kandydata. Pojawiały się różnego rodzaju ulotki z obraźliwymi tekstami (np. "lepszy każdy skurwysyniec niż upowiec-Ukrainiec"). Również "Gazeta Lubuska" w nieprzychylnym świetle przedstawiała postać Mokrego. Zapewne powyższe zjawiska miały swoje źródła w długoletnim, istniejącym i utrzymującym się w polskim społeczeństwie stereotypie "Ukraińca-mordercy i bandyty"4. Ludność łemkowska wiązała pewne nadzieje z wyborem W. Mokrego, który uzyskał wśród tej społeczności duże poparcie. Przed nabożeństwami w cerkwiach prawosławnej i greckokatolickiej, zbierane były podpisy popierające tę kandydaturę. Jednak jego późniejsza działalność, niechętny stosunek do Łemków odrzucających ukraińską świadomość narodową, spowodował w krótkim czasie utratę poparcia i zaufania. Były poseł postrzegany był przez część Łemków za czynnik zagrażający ich tożsamości narodowej.
2 sierpnia 1989 roku powołana została Sejmowa Komisja Mniejszości Narodowych i Etnicznych, której przewodniczącym został Jacek Kuroń. W jej skład weszli m.in. H. Suchocka, W. Mokry, E. Czykwin, W. Cimoszewicz, M. Rusakiewicz i A. Krzysok5. W dziedzinie spraw ukraińskich, które dotyczyły i interesowały Łemków, Komisja zajmowała się kwestiami związanymi z likwidacją następstw akcji "Wisła", a w szczególności zwrotu mienia osób fizycznych, instytucji i Kościołów, dostępu do środków masowego przekazu. W trakcie posiedzeń omawiano także problemy dotyczące finansowania towarzystw narodowościowych, sprawę udziału mniejszości narodowych w wyborach, a także projekt Ustawy o stosunku Państwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego.
Istotnym momentem w życiu mniejszości narodowych w Polsce było wyłączenie spod kontroli Ministerstwa Spraw Wewnętrznych zagadnień związanych z działalnością kulturalno-oświatową i przekazanie ich pod opiekę Ministerstwa Kultury i Sztuki. W grudniu 1989 roku utworzone zostało Biuro do Spraw Mniejszości Narodowych Ministerstwa Kultury i Sztuki, pod kierownictwem Bogumiły Berdychowskiej. Nie ulega wątpliwości, że od 1989 roku zaczęto w Polsce tworzyć nowe kanony i wartości polityki narodowościowej. Kierunek tym przemianom został nadany przez pierwszego niekomunistycznego premiera Tadeusza Mazowieckiego. W swoim expose na forum sejmu zaakcentował, że Polska jest państwem-ojczyzną nie tylko Polaków i żaden obywatel nie może być dyskryminowany, zaś wolność wyznania jest naturalnym i niezbywalnym prawem człowieka. Podkreślił jednocześnie dążenie do opieki nad kultywowaniem języka, kultury poszczególnych mniejszości, które tym samym wzbogacają całą wspólnotę6.
W celu usprawnienia, a przede wszystkim skoordynowania działań 7 września T. Mazowiecki powołał Komisję do Spraw Mniejszości Narodowych. W jej skład weszli ministrowie: edukacji, pracy i polityki socjalnej, sprawiedliwości, spraw wewnętrznych, spraw zagranicznych, minister odpowiedzialny za kontakty z partiami politycznymi, a także wojewodowie: białostocki, opolski, przemyski, suwalski oraz przewodniczący Komitetu do Spraw Radia i Telewizji. Funkcje organu wykonawczego Komisji wykonywać miało Biuro MKiSz, przekształcone w Zespół do Spraw Mniejszości Narodowych pod niezmiennym kierownictwem Bogumiły Berdychowskiej7. Do głównych zadań zaliczono m.in. opracowanie rządowego programu działań na rzecz mniejszości narodowych i etnicznych, udzielanie pomocy w koordynacji działań organów administracji państwowych objętych programem rządowym oraz dokonywanie ocen i formułowanie propozycji w zakresie skuteczności przeciwdziałania zjawiskom naruszającym prawa tychże mniejszości8.
Okres transformacji ustrojowej w Polsce uaktywnił również działalność ludności łemkowskiej. 5 lutego 1989 roku w Legnicy odbyło się zebranie założycielskie Stowarzyszenia Łemków. Geneza Stowarzyszenia sięga 1988 roku, kiedy to w świetlicy parafii prawosławnej w Legnicy odbyło się z inicjatywy Dymitra Rusynki spotkanie poświęcone historii Łemków. Głównym prelegentem był Jarosław Horoszczak. W jego trakcie narodził się pomysł utworzenia organizacji łemkowskiej. W styczniu i lutym 1989 roku miały miejsce pierwsze spotkania przyszłej organizacji. Zebranie założycielskie odbyło się 5 marca 1989 roku. Uchwalony został statut i wybrano Zarząd Założycielski. Przewodniczącym został Andrzej Kopcza. W jego skład weszli także Stefan Kosowki i Piotr Trochanowski (za-cy przewodniczącego), Jarosław Horoszczak (sekretarz), Stefan Dubec (skarbnik) oraz członkowie: Jarosław Chomiak, Stefan Dyczko, Bogdan Gambal, Włodzimierz Horbal, Tomasz Mołodczak, Mikołaj Paduchowicz, Dymitr Rusynko i Jarosław Zwoliński9.
Stowarzyszenie Łemków było pierwszą powojenną organizacją łemkowską. Głównym jego celem była integracja ludności łemkowskiej bez względu na poglądy i przekonania religijne, pielęgnowanie, rozwój i upowszechnianie kultury duchowej i materialnej Łemków, nauczanie języka łemkowkiego, popularyzacja historii Łemkowyny, a także wiedzy o życiu i działalności Łemków poza granicami kraju10. Powyższe cele miały być realizowane m.in. poprzez organizowanie działalności kulturalnej i oświatowej (występy i przeglądy zespołów artystycznych, koncerty, spektakle teatralne, odczyty, seminaria, wystawy), propagowanie kultury i sztuki łemkowskiej (poprzez tworzenie bibliotek, czytelni, świetlic, izb o charakterze muzealno-etnograficznym). Ponadto zakładano uruchomienie działalności wydawniczej (czasopisma, książki, broszury), tworzenie amatorskich zespołów artystycznych oraz skatalogowanie i zapisanie zabytków i reliktów kultury duchowej i materialnej Łemków11. Organem prasowym Stowarzyszenia jest pismo "Besida"12.
Następstwem powołania Stowarzyszenia było utworzenie jego kół terenowych. W 1989 roku rozpoczęły działalność koła w Chocianowie (23 kwietnia), Trzmielowie (12 maja), Krynicy (16 maja), Gorzowie Wielkopolskim (maj), Lubinie (3 czerwca), Żdyni (22 listopada). W późniejszym okresie utworzone zostały koła w Uściu Gorlickim (15 września 1990 roku), Warszawie (28 stycznia 1999) i Przemkowie (5 listopada 2000).
I Kongres Stowarzyszenia Łemków odbył się 8 grudnia 1990 roku w Legnicy. W jego trakcie wybrany został Zarząd Główny w składzie Andrzej Kopcza (przewodniczący), Piotr Trochanowski i Jarosław Horoszczak (zastępcy), Adam Barna (sekretarz), Stefan Kosowski (skarbnik). Ponadto w skład Zarządu jako członkowie weszli Mirosława Chomiak, Stefania Dubec, Olga Kania, Sławomir Mołodczak, Mikołaj Paduchowicz i Dymitr Rusynko13.
Stowarzyszenie Łemków było organizatorem lub współorganizowało wiele imprez kulturalnych. Wśród najważniejszych należy wymienić "Międzynarodowe Biennale Kultury Łemkowskiej/Rusińskiej" (Krynica)14, "Łemkowską Watrę na obczyźnie" (Michałów), "Chwilę z łemkowską kulturą" (Lisiec), "Łemkowską twórczą jesień" (Gorlice), "Spotkania z kulturą łemkowską" (Gorzów Wielkopolski). Przedstawiciele Stowarzyszenia brali także aktywny udział Święcie Kultury Łemkowskiej "Od Rusal do Jana" w Zyndranowej.
Szczególnie uwagę należy zwrócić na Łemkowską Watrę na obczyźnie. Pierwsze "ogniska" w Michałowie sięgają 1979 roku, a od 1983 roku spotkania odbywają się już pod nazwą "Watry". Głównym jej celem było - i jest - zachowanie tożsamości narodowej Łemków. W trakcie XII Watry (6-7 sierpnia 1992 r.) zadebiutował Zespół Pieśni i Tańca "Kyczera" pod kierownictwem Jerzego Starzyńskiego. Odgrywa on istotną rolę w środowisku łemkowskim na ziemiach zachodnich Polski. "Kyczera" była także inicjatorem Międzynarodowego Festiwalu Mniejszosci Narodowych i Etnicznych "Europa bez granic"15. Jerzy Starzyński i "Kyczera" byli pomysłodawcami i organizatorami utworzenia Centrum Kultury Łemkowskiej w Legnicy. Posiada ono własne archiwum, dużą bibliotekę oraz izbę etnograficzną16.
Stowarzyszenie Łemków było inicjatorem zwołania Światowego Kongresu Rusinów17. Pierwszy odbył się w Medzilaborcach (22-23 marca 1991 roku). W jego trakcie wybrano Światową Radę Rusinów. W jej skład weszli Wasyl Turok-Hetesz ze Słowacji (przewodniczący) oraz członkowie rady: Andrzej Kopcza (Polska), Paweł R. Magocsi (USA i Kanada), Lubomir Medeszi (Jugosławia) i Wasyl Soczka (Ukraina)18. Jednym z głównych ideologów ruchu karpatorusińskiego jest Paweł R. Magocsi19. Z konsekwencją wprowadza on w publiczny obieg termin "Rusini Karpaccy" i akcentuje, że "...ojczyzna, zwana Rusią Karpacką, jest usytuowana na styku granic Ukrainy, Słowacji i Polski [...]. Rusini Karpaccy to odrębny naród o ukształtowanej już samoświadomości. Mają odrębną tradycję literacką, która sięga wieku siedemnastego. Niezależnie jakim językiem posługiwali się pisarze (rusińskim, cerkiewno-słowiańskim, rosyjskim, ukraińskim, polskim czy słowackim), ich prace literackie wyrażały istotę życia Rusinów i ich mentalność"20.
Również na początku 1989 roku z inicjatywy poety i etnografa łemkowskiego Pawła Stefanowskiego rozpoczęto tworzenie w Bielance Obywatelskiego Kręgu Łemków "Hospodar". Celem tego ruchu było podjęcie starań dotyczących zwrotu ludności łemkowskiej lasów przejętych przez państwo w następstwie akcji "Wisła". W kwietniu 1989 roku powołany został w Gorlicach Komitet Łemkowski (przewodniczący - Stefan Hładyk), którego celem była obrona praw tej społeczności, a w szczególności likwidacja następstw akcji deportacyjnej z 1947 roku. Jednym z pierwszych działań Komitetu były starania o wstrzymanie wycinki lasów łemkowskich21.
30 grudnia 1989 roku w Gorlicach utworzone zostało Zjednoczenie Łemków, pod przewodnictwem Teodora Gocza. Celem organizacji było m.in. działanie na rzecz integrowania ludności łemkowskiej rozproszonej na terytorium Polski. Zjednoczenie opowiada się za poszanowaniem praw Łemków bez względu na przynależność konfesyjną oraz na to, jak się oni określają - jako "Łemkowie" czy "Łemkowie-Ukraińcy". Ponadto podkreślano dążenie do rozwoju oświaty, kultury i poziomu naukowego Łemków, współpracy ze wszystkimi wspólnotami konfesyjnymi na gruncie kultury i działalności naukowej. Zwrócono także uwagę na potrzebę zwiększenia kontaktów z Towarzystwem "Łemkiwszczyna" na Ukrainie, Organizacją Obrony Łemkowszczyzny w USA, Zjednoczeniem Łemków Kanady i Związkiem Rusinów-Ukraińcow w Czechosłowacji22.
W czasie I Zjazdu Zjednoczenia Łemków (9 listopada 1991 r. Siary, koło Gorlic) przyjęto rezolucję, w której postanowiono kierować się w swojej działalności interesem samych Łemków oraz zintensyfikować prace młodych historyków łemkowskich przez zjednoczenie ich w swoich szeregach. Ponadto zobowiązano się do poczynienia kroków w celu utworzenia Centrum Kultury Łemków na Łemkowszczyźnie w Polsce i rozważenia możliwości przeniesienia Światowej Federacji Łemków na Łemkowszczyznę23.
W krótkim czasie doszło do konfliktu między dwiema organizacjami łemkowskimi. Uległ on zaostrzeniu po "przywłaszczeniu" sobie przez opcję ukraińską Łemkowskiej Watry w Żdyni24. Pomimo kilku spotkań nie udało się wypracować wspólnej platformy porozumienia. Sytuacja uległa pogorszeniu po odsunięciu od władzy w trakcie I Zjazdu Zjednoczenia jego umiarkowanych działaczy: T. Gocza, E. Dziadosza i T. Dubeca. Na przewodniczącego organizacji wybrano Wacława Szlantę25.
Powstanie i funkcjonowanie organizacji łemkowskich ujawniło drzemiące od dawna podziały wśród tej społeczności. Rysowały się one przede wszystkim na tle własnej tożsamości, samookreślenia się. Utworzone w Legnicy Stowarzyszenie Łemków grupuje tę część ludności łemkowskiej, która odrzuca ukraińską świadomość narodową. Zjednoczenie Łemków zrzesza zaś tę część tej społeczności, która określa się i utożsamia z narodem ukraińskim. Należy zgodzić się ze stwierdzeniem Heleny Duć-Fajfer, że z chwilą rejestracji Zjednoczenia Łemków rozpoczęła się klasyczna walka dwóch przeciwstawnych orientacji narodowych26. Rozbicie organizacyjne Łemków rodziło i niosło ze sobą liczne konflikty, które ujawniły się m.in. wokół wspomnianej już łemkowskiej "Watry" i zespołu "Łemkowyna". Z drugiej jednak strony wyrażało tendencje pluralistyczne istniejące i nurtujące tę grupę ludności.
Ugrupowania społeczno-polityczne zrzeszające Łemków domagały się w licznych listach i apelach przede wszystkim naprawienia krzywd moralnych i materialnych wynikających z zastosowania odpowiedzialności zbiorowej przy przeprowadzaniu akcji "Wisła". Żądano zagwarantowania pełni praw: politycznych (zapewnienie przedstawicielstwa w administracji rządowej i terenowej, Sejmie i Senacie), gospodarczych (uchylenie dekretu z 27 lipca 1949 r. i dekretu z 5 września 1947 r. oraz ustawy z 12 marca 1958 r.), kulturalnych (zapewnienie pełnego rozwoju kultury regionalnej, ochrony zabytków, utworzenie placówki naukowo-badawczej z regionalnym muzeum, zapewnienie bazy materialnej w dziedzinie oświaty i szkolnictwa). Ponadto uznania zasług Łemków-Ukraińców w walce z okupantem o wyzwolenie Polski oraz wyjaśnienie tzw. "białych plam" dotyczących m.in. obozu koncentracyjnego w Jaworznie, okoliczności śmierci gen. Karola Świerczewskiego, pacyfikacji wsi Zawadka Morochowska, organizowania przez Wojsko Polskie i Urząd Bezpieczeństwa "oddziałów" UPA, braku amnestii dla żołnierzy UPA27.
Ważnym momentem dla ludności łemkowskiej była uchwała Senatu RP z 3 sierpnia 1990 roku potępiająca akcję "Wisła". Zawierała ona stwierdzenie, iż "Pragnąc pojednania, dążymy do ukazania naszej trudnej historii w świetle prawdy. W szczególności wymaga to ujawnienie bolesnych wydarzeń, które zdarzyły się w okresie powojennym w naszej wspólnej ojczyźnie. Jednym z nich była wojskowa akcja "Wisła", którą na mocy uchwały Prezydium Rady Ministrów z dnia 24 kwietnia 1947 roku przeprowadzono w południowej i środkowo-wschodniej części Polski [...] Senat Rzeczypospolitej Polskiej potępia akcję "Wisła", w której zastosowano - właściwą dla systemów totalitarnych - zasadę odpowiedzialności zbiorowej. Senat Rzeczypospolitej Polskiej dążyć będzie do tego, aby naprawione zostały - na ile to możliwe - krzywdy powstałe w wyniku tej akcji"28. Należy zaznaczyć, że pomimo uznania przez Senat RP akcji "Wisła" jako aktu bezprawia, fakt ten nie pociągnął za sobą żadnych skutków formalnych. Posiadał wyłącznie, jednak jakże ważne, znaczenie moralne.
Ludność łemkowska, poprzez swoje organizacje wysuwała także postulaty w sprawie projektu Konstytucji. Domagano się określenia podstawowych praw i gwarancji umożliwiających mniejszościom zachowanie własnej tożsamości i zapewniających rzeczywiście równe ich traktowanie. Ponadto prawa do nauki w języku ojczystym, swobody używania tegoż języka prywatnie i w życiu publicznym, dostępu do środków masowego przekazu, rozwijania i pielęgnowania kultury, obyczajów i tradycji oraz zapewnienia ochrony etnicznej, kulturowej, językowej i religijnej tożsamości29.
Istotnym elementem walki Łemków o swoje prawa było i jest zagadnienie skonfiskowanych przez władze komunistyczne po 1947 roku lasów. Ludność, która powracała po 1956 roku w rodzinne strony otrzymywała gospodarstwa ale już bez lasów, które w wyniku upaństwowienia znalazły się pod zarządem Państwowej Administracji Lasów. 28 marca 1991 roku Związek Ukraińców w Polsce wystosował pismo do premiera Jana Krzysztofa Bieleckiego w sprawie projektu ustawy reprywatyzacyjnej. Zwracano w nim uwagę, że wysiedlona ludność w ramach akcji "Wisła" w większości nie otrzymała nieruchomości zamiennych bądź otrzymała nieruchomości nie stanowiące ekwiwalentu utraconego mienia. Postulowano powołanie specjalnej, niezależnej komisji badającej indywidualnie zgłaszane przypadki bezprawnego pozbawienia lub nie zwrócenia mienia ludności poszkodowanej w w/w akcji30.
Wiele uwagi poświęcano również kwestii obozu koncentracyjnego w Jaworznie, który dla wielu Łemków stał się symbolem zagłady i męczeństwa tej społeczności. Związek Ukraińców w Polsce oraz Zjednoczenie Łemków domagały się wszczęcia śledztwa w sprawie bezprawnego uwięzienia w obozie ludności cywilnej. Podkreślano jednocześnie, że dochodzenie prowadzone przez Okręgową Komisję Badań Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Katowicach wykazało jednoznacznie przestępczy charakter obozu. W związku z tym postulowano przyznanie więzionym osobom uprawnień do odszkodowania za poniesione szkody i zadośćuczynienia za doznane krzywdy, zgodnie z uprawnieniami przysługującymi ludności polskiej więzionej w stalinowskich obozach na terenie Polski i ZSRR. Ponadto uznania zbrodni popełnionych na Ukraińcach w COP w Jaworznie za zbrodnię ludobójstwa nie podlegającą przedawnieniu, pociągnięcie do odpowiedzialności karnej osób winnych bezpośrednio dokonanych zbrodni, jak i inspirujących ich dokonanie31. Domagano się także zastosowania wobec więzionych przepisów ustawy "...o kombatantach oraz niektórych osobach będących ofiarami represji wojennych i okresu powojennego" i przyznanie im wynikających z tego tytułu uprawnień pracowniczych, emerytalnych i socjalnych32.
Zwracano się także z petycjami dotyczącymi przywrócenia dawnych nazw miejscowościom łemkowskim (Uście Gorlickie-Uście Ruskie, Owczary-Rychwałd, Ropica Górna-Ropica Ruska, Królowa Polska-Królowa Ruska, Bartne-Bortne) oraz wprowadzenie napisów dwujęzycznych na obszarach etnicznie mieszanych33.
Istotną kwestią, która znalazła swój wyraz w postulatach ludności ukraińskiej i łemkowskiej, było i jest uchwalenie ordynacji wyborczej, która zapewniałaby wybór posłów i senatorów mniejszościom narodowym proporcjonalnie do liczby tych mniejszości zamieszkałych w Polsce. W wyniku akcji "Wisła" ludność ta uległa rozproszeniu i nie ma szans na wprowadzenie swych przedstawicieli do Parlamentu. W sprawie tej poseł W. Mokry przedstawił na posiedzeniu Sejmu w dniu 8 marca 1991 roku wniosek, który zakładał wprowadzenie do ordynacji wyborczej przepisów, umożliwiających dodanie do ogólnej liczby miejsc poselskich 9 mandatów dla przedstawicieli mniejszości narodowych. Zdaniem W. Mokrego wniosek ten doprowadziłby w rzeczywistości do wyrównania praw, a w tym wypadku szans wyborczych dla kandydatów mniejszości narodowych, które żyjąc w rozproszeniu, nie mogą tworzyć swych okręgów wyborczych34.
Przedstawione powyżej problemy nie zostały w większości rozwiązane. Ludność łemkowska oczekuje przede wszystkim likwidacji skutków prawnych akcji "Wisła". Związane jest to z potępieniem akcji przez Sejm RP, uznaniem za bezprawną uchwały Prezydium Rady Ministrów z dnia 24 kwietnia 1947 roku w sprawie przymusowego wysiedlenia oraz dekretów z 27 lipca 1949 roku, na mocy którego pozbawiono Łemków prawa do ziemi i zabudowań na terenach przez nich zamieszkiwanych i z 28 września 1949 roku, w którym przejęto na własność Skarbu Państwa mienie osób prawnych. Ponadto zwrotu majątku osobom prywatnym i instytucjom (w tym lasów), materialnej rekompensaty za majątek utracony, pomocy państwa dla osób pragnących powrócić na Łemkowszczyznę (stworzenie odpowiednich warunków prawnych i ekonomicznych). Sposób powyższych rozstrzygnięć, stosunek państwa do mniejszości narodowych, w tym do ludności łemkowskiej, będzie wyznacznikiem stopnia demokratyzacji życia polityczno-społecznego w Polsce.
Elementem istotnym dla tożsamości narodowej Łemków jest nauczanie języka łemkowskiego. Prawa oświatowe mniejszości narodowych zostały po raz pierwszy w okresie powojennym zagwarantowane ustawowo w art. 13 ustawy z 7 września 1991 roku o systemie oświaty, stanowiącym: "Szkoła i placówka publiczna umożliwia uczniom podtrzymywanie poczucia tożsamości narodowej, etnicznej, językowej i religijnej, a w szczególności naukę języka oraz własnej historii i kultury"35. Już w 1991 roku zorganizowano z inicjatywy Mirosławy Chomiak przy Szkole Podstawowej w Uściu Gorlickim pierwszy po wojnie punkt nauczania języka łemkowskiego36. Rozpoczęto także nauczanie w Kunkowej i w Legnicy (naukę prowadził Łukasz Woźniak). W okresie późniejszym nauczanie języka łemkowskiego prowadzono w Szkole Podstawowej w Krynicy (1992 - Piotr Trochanowski), Rozdzielu, Malczycach, Przemkowie (1997 - Natalia Kuncik)37. Aktualnie język łemkowski nauczany jest w dwudziestu trzech szkołach na obszarze Łemkowszczyzny oraz na ziemiach zachodnich Polski. Naukę pobiera ok. 300 uczniów38. W 2001 roku język łemkowski zaistniał na poziomie szkolnictwa wyższego. Na Akademii Pedagogicznej w Krakowie uruchomiono kierunek studiów filologia rosyjska z językiem rusińsko-łemkowskim. Absolwenci uzyskują dyplomy umożliwiające pracę dydaktyczną39. Należy podkreślić, że nauczanie języka łemkowskiego napotyka liczne trudności. Zasadniczą jest duże rozproszenie Łemków i jak stwierdza H. Duć-Fajfer znaczny stopień asymilacji tej społeczności oraz brak użyteczności języka w osiąganiu awansu społecznego40. Nauczanie języka łemkowskiego było możliwe dzięki programom nauczania i podręcznikom łemkowskim41. Aktywność wydawnicza skupiona została wokół Stowarzyszenia Łemków42.
Na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX wieku nastąpiło ożywienie w sferze publicystycznej. Małgorzata Misiak wiąże to z wyraźnym wzrostem znaczenia języka łemkowskiego. W tym okresie rozpoczęto wydawanie autonomicznych pism łemkowskich m.in. "Głos Watry" (1984-1991)43, "Besida" (od 1989), kwartalnik "Biuletyn <Łemko>" (1993), rocznik "Łemkowski kalendarz" (1993)44, "Łemko. Biuletyn RDŁ "(1993), "Zagoroda" (1994)45.
Ważnym wydarzeniem dla Łemków w Polsce było zarejestrowanie 22 października 1991 roku Stowarzyszenia "Ruska Bursa" w Gorlicach. Nawiązuje ono do inicjatywy z 1908 roku, gdy pod taką samą nazwą powołano stowarzyszenie w Gorlicach, którego celem było założenie i utrzymywanie bursy dla młodzieży łemkowskiej46. W 1995 roku po przekazaniu obiektu Stowarzyszeniu, w jego gmachu znalazły swoją siedzibę także inne organizacje łemkowskie (Zespół Pieśni i Tańca "Łemkowyna", Rusiński Demokratyczny Krąg Łemków). W programie działalności Stowarzyszenia kładzie się przede wszystkim nacisk na pracę z dziećmi i młodzieżą (organizacja konkursów, przeglądów twórczości dzieci i młodzieży uczącej się języka łemkowskiego). W bursie odbywają się także spotkania autorskie z łemkowskimi poetami. Tam też, raz w roku organizowana jest "Łemkowska Jesień Twórcza"47.
W 1995 roku działacze organizacji łemkowskich w Polsce podjęli inicjatywę powołania Federacji Organizacji Łemkowskich. Na spotkaniu w gorlickiej Ruskiej Bursie (11 listopada 1995) reprezentowane były Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju Muzeum Kultury Łemkowskiej w Zyndranowej, Stowarzyszenie Zespołu "Łemkowyna", Rusiński Krąg Demokratyczny "Hospodar", Stowarzyszenie "Ruska Bursa" w Gorlicach oraz Stowarzyszenie Łemków. Pomimo wspólnych celów i kilku następnych spotkań do powołania federacji jednak nie doszło.
Poza wymienionymi rozpoczęły działalność także inne organizacje łemkowskie. Wśród najważniejszych należy wymienić Fundację Wspierania Mniejszości Łemkowskiej "Rutenika" powołaną przez Wiktora Sandowicza, która funkcjonuje od 2001 roku. Zgodnie ze statutem jej celem jest wspieranie inicjatyw podtrzymujących i rozwijających poczucie tożsamości narodowej, etnicznej i językowej mniejszości łemkowskiej oraz własnej historii i kultury Łemków, a ponadto służących rozwojowi regionu Łemkowszczyzny. Miały być one realizowane poprzez wspieranie finansowe działalności kulturalnej Łemków, szczególnie piśmiennictwa, sztuki ludowej i tradycji łemkowskiej; wspomaganie finansowe i organizowanie ośrodków kultury łemkowskiej oraz zespołów folklorystycznych i teatralnych. Ponadto zakładano tworzenie i finansowanie medialnej sieci informacyjnej oraz programów informacyjnych o Łemkach, udzielanie wsparcia finansowego na ratowanie i restytuowanie zabytków sztuki ludowej i cerkiewnej oraz wszelkich rzeczy ruchomych związanych z kulturą Łemków, ochrona i restytuowanie dziedzictwa kulturowego, szczególnie zabytków sztuki cerkiewnej, cmentarzy, miejsc kultu religijnego i wspieranie badań naukowych w zakresie łemkoznawstwa48.
Od 2004 roku prowadzi również działalność Stowarzyszenie na rzecz Ratowania Dziedzictwa Kulturowego Łemków "TERKA". Jego celem jest ochrona dziedzictwa historyczno-kulturowego Beskidu Niskiego, Sądeckiego i Bieszczadów oraz zapobieganie degradacji kulturowej tych rejonów. W szczególności dotyczy to animacji ginącej kultury łemkowskiej i podtrzymywanie lokalnych tradycji kulturowych, dbałość o zabytki kultury materialnej (zwłaszcza cerkwi i ich wyposażenia, kapliczek i cmentarzy) oraz powstrzymywanie procesu ich destrukcji poprzez wspieranie i organizację profesjonalnej konserwacji i zabezpieczania przed niszczeniem. Ponadto prowadzenie i popularyzacja badań dotyczących przeszłości Beskidu Niskiego i Sądeckiego oraz wspieranie lokalnej przedsiębiorczości w zakresie rozwoju agroturystyki i krajoznawstwa. Siedziba stowarzyszenia mieści się w Świątkowej Wielkiej.
W czerwcu 2007 roku rozpoczęło działalność Stowarzyszenie Młodzieży Łemkowskiej "Czuha". Celem nowego stowarzyszenia jest "...integracja młodzieży łemkowskiej oraz współpraca z innymi rusińskimi i mniejszościowymi organizacjami"49. "Czuha" zainicjowała m.in. akcję postawienia tablic z łemkowskimi, historycznymi nazwami miejscowości, w których w znacznej liczbie zamieszkują Łemkowie. Ponadto była organizatorem "Warsztatów Śpiewu i Tańca" (m.in. w Gorlicach i Krynicy)50.
Przemiany polityczne w Polsce dokonujące się od 1989 roku wpłynęły również na ożywienie życia kulturalnego Łemków na ziemiach zachodnich. Ważnym centrum stała się Legnica i wspomniana już działalność zespołu "Kyczera" pod kierunkiem "człowieka-instytucji" Jerzego Starzyńskiego. Aktywną działalność przejawiają koła Stowarzyszenia Łemków w Przemkowie i Gorzowie Wielkopolskim oraz Stowarzyszenie Miłośników Kultury Łemkowskiej w Ługach. Koło "Stowarzyszenia Łemków" w Przemkowie zostało zawiązane w 2000 roku. Funkcję przewodniczącego pełnił Eugeniusz Habura51. Pod patronatem organizacji prowadzi działalność zespół dziecięco-młodzieżowy "Łastiwoczka" (Jaskółka). Opiekunem zespołu jest Małgorzata Herbut. Młodzież prezentuje i upowszechnia folklor łemkowski, występując w tradycyjnych strojach z Łemkowszczyzny. W Przemkowie prowadzi także działalność powstały w 2001 roku zespół "Okmel" pod kierownictwem Krzysztofa Boczniewicza. Brał udział m.in. w "Spotkaniach z Kulturą Łemkowską" w Gorzowie Wielkopolskim, "Łemkowskich Watrach" oraz na Międzynarodowym Festiwalu Muzyki Folkowej w Lublinie. Koncertuje także poza granicami kraju.
Koło Stowarzyszenia Łemków w Gorzowie było inicjatorem "Spotkań z łemkowską kulturą". Cykliczna impreza po raz pierwszy odbyła się w 1993 roku52. W Gorzowie prowadzi także działalność Koło Zjednoczenia Łemków organizacja współdziałająca ze Związkiem Ukraińców w Polsce. Jego długoletnim przewodniczącym był Michał Kowalski53.
21 listopada 1992 roku zostało utworzone Stowarzyszenie Miłośników Kultury Łemkowskiej w Ługach54. Jego celem jest pielęgnowanie, rozwój i upowszechnienie kultury duchowej i materialnej Łemków, integracja ludności łemkowskiej bez względu na poglądy i przekonania religijne, kształtowanie młodzieżowych elit społecznych i kulturalnych. Cele powyższe są realizowane m.in. poprzez organizowanie działalności kulturalnej i oświatowej (występy i przeglądy zespołów artystycznych, koncerty, spektakle teatralne, projekcje filmów, odczyty, prelekcje, seminaria), prowadzenie systematycznych zajęć dla dzieci i młodzieży z zakresu wiedzy o kulturze i historii Łemków, tworzenie zespołów artystycznych i ośrodków propagowania kultury i sztuki łemkowskiej (kluby, biblioteki, izby o charakterze muzealno-etnograficznym) oraz wydawanie własnych czasopism i książek55.
Przy Stowarzyszeniu działalność prowadzi zespół muzyczny "Chwylyna"56, organizowana jest również impreza plenerowa "Łemkowska Watra w Ługach"57. W 2003 roku Stowarzyszenie otrzymało własną siedzibę w starej, nieczynnej wieży ciśnień. "Obiekt nazwano Lemko Tower. Budynek ten był do połowy 20006 roku remontowany, ale jednocześnie odbywały się w nim spotkania, wystawy oraz próby zespołów muzycznych i chóru"58. Stowarzyszenie prowadzi także zespoły artystyczne59, działalność wydawniczą60 oraz jest realizatorem kilkunastu projektów kulturalno-edukacyjnych, m.in. "Korzenny dom" (wyjazdy dzieci i młodzieży na Łemkowszczyznę i "spotkania" ze współczesną kulturą łemkowską), "Jesień w Karpatach" (przygotowanie i wykonanie w języku łemkowskim przedstawienia Piotra Trochanowskiego), "Letnia szkoła kultury łemkowskiej" (projekt realizowany we współpracy z Towarystwem Lemkiwszyna i Młodą Lemkiwszczyną z Ukrainy), "Od Nikifora do Warhola" (warsztaty twórcze i edukacyjne, szkoła pisania ikon, warsztaty fotograficzne i teatralno-muzyczne), "Rusiński zmierzch" (wieczory poezji i pieśni łemkowskiej) oraz "Nasza księga" (projekt polegający na zbieraniu i opracowywaniu wspomnień łemkowskich mieszkańców powiatu sztrzelecko-drezdeńskiego)61.
Rozwój mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce, w tym społeczności łemkowskiej, został uregulowany ustawą z 6 stycznia 2005 roku. Reguluje ona "...sprawy związane z zachowaniem i rozwojem tożsamości kulturowej mniejszości narodowych i etnicznych oraz zachowaniem i rozwojem języka regionalnego, a także sposób realizacji zasady równego traktowania osób bez względu na pochodzenie etniczne oraz określa zadania i kompetencje organów administracji rządowej i jednostek samorządu terytorialnego w zakresie tych spraw"62. Definiuje pojęcie "mniejszości narodowej"63 i "mniejszości etnicznej"64. Powołana została także Komisja Wspólna Rządu i Mniejszości Narodowych i Etnicznych jako organ opiniodawczo-doradczy Prezesa Rady Ministrów65. Do jej zadań należy m.in. "wyrażanie opinii w sprawach realizacji praw i potrzeb mniejszości, w tym ocena sposobu realizacji tych praw oraz formułowanie propozycji w zakresie działań zmierzających do zapewnienia realizacji praw i potrzeb mniejszości, opiniowanie programów służących tworzeniu warunków sprzyjających zachowaniu i rozwojowi tożsamości kulturowej mniejszości oraz zachowaniu i rozwojowi języka regionalnego. Ponadto opiniowanie projektów aktów prawnych dotyczących spraw mniejszości; opiniowanie wysokości i zasad podziału środków przeznaczonych w budżecie państwa na wspieranie działalności zmierzającej do ochrony, zachowania i rozwoju tożsamości kulturowej mniejszości oraz zachowania i rozwoju języka regionalnego oraz podejmowanie działań na rzecz przeciwdziałania dyskryminacji osób należących do mniejszości"66. Następstwem przyjęcia ustawy było także powołanie w styczniu 2005 roku Zespołu do Spraw Kultury Mniejszości Narodowych i Etnicznych w ramach Departamentu Wyznań Religijnych oraz Mniejszości Narodowych i Etnicznych MSWiA67.
Powyższa ustawa ma w sposób kompleksowy zabezpieczać prawa mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce. Jeszcze w trakcie prac legislacyjnych wywoływała liczne kontrowersje68. Zwolennicy jej przyjęcia argumentowali "...to przede wszystkim potrzebą usprawnienia polityki i prawa wobec mniejszości. Ich zdaniem, zabezpieczy ona pozycję mniejszości, zdyscyplinuje urzędników i skodyfikuje prawa im przysługujące (co jest ważne na poziomie lokalnym) i je doprecyzuje"69. Jak stwierdza Sławomir Łodziński ustawy o mniejszościach narodowych stały się "...właściwie normą w większości postkomunistycznych krajów Europy Środkowej i Wschodniej, w których obok konstytucyjnych gwarancji ochrony mniejszości zostały także przyjęte specjalne ustawy dotyczące tego zagadnienia"70.
dr hab. Stefan Dudra - profesor Uniwersytetu Zielonogórskiego, kierownik Zakładu Współczesnych Stosunków Międzynarodowych Instytutu Politologii.
Tekst: "Łemkowie w III Rzeczypospolitej" został opublikowany w książce: "Łemkowie, Bojkowie, Rusini - historia, współczesność, kultura materialna i duchowa", t. II, Zielona Góra, s. 39-52 pod redakcją: Dudra S., Halczak B., Betko I., Smigiel M.,
Przypisy:
1. List grupy intelektualistów reprezentujących mniejszości narodowe do Lecha Wałęsy i Sześćdziesiątki z października 1988 r., [w:] Ukraińcy w Polsce 1989-1993. Kalendarium. Dokumenty. Informacje, red. M. Czech, s. 73.
2. Projekt stanowiska Komitetu Obywatelskiego przy Przewodniczącym NSZZ "Solidarność" pt. "O potrzebach mniejszości narodowych w Polsce z 27 stycznia 1989 r.", opracowany przez Komisję do spraw Mniejszości Narodowych, [w:] Ukraińcy w Polsce..., s. 75.
3. Ibidem, s. 75-76.
4. Szerzej zob.: M. Kmita, Propaganda antyukraińska i kształtowanie się negatywnego stereotypu Ukraińca w PRL, [w:] Problemy Ukraińców w Polsce po wysiedleńczej akcji "Wisła" 1947 roku, red. W. Mokry, Kraków 1997; G. Motyka, Obraz Ukraińca w literaturze Polski Ludowej, [w:] Polska-Ukraina: spotkanie kultur, red. T. Stegner, Gdańsk 1997.
5. Główne zadania jakie zakreśliła sobie komisja koncentrowały się wokół prac nad ustawą o mniejszościach narodowych i zapisem o ochronie mniejszości w Konstytucji, o pracach nad projektami ustawy zob.: S. Łodziński, Spory wokół ustawy o ochronie mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce okresu transformacji, [w:] Mniejszości narodowe i etniczne w procesach transformacji oraz integracji, red. E. Michalik, H. Chałupczak, Lublin 2006, s. 288-301.
6. Z. Domarańczyk, 100 dni Mazowieckiego, Warszawa 1990, s. 144-145.
7. M. Czech, Kwestia ukraińska w III Rzeczypospolitej, Zeszyty Historyczne, Paryż 1993, z. 103, s. 16.
8. Ukraińcy w Polsce..., s. 29.
9. 7 kwietnia 1989 r. Stowarzyszenie Łemków zostało zarejestrowane w Wydziale Administracyjnym Urzędu Wojewódzkiego w Legnicy, Kalendarium historyczne Stowarzyszenia Łemków, opr. J. Chomiak, www.stowarzyszenielemkow.pl, zob. także S. Dubiel-Dmytryszyn, Łemkowie a ruch rusiński, "Rocznik Ruskiej Bursy 2007", Gorlice 2007, s. 135.
10. Statut Stowarzyszenia Łemków (w posiadaniu autora).
11. Ibidem.
12. Pierwszy numer ukazał się 30 czerwca 1989 r. W ramach "Besidy" od 1995 r. ukazuje się również "Łemkiwska Lastiwoczka" (Łemkowska Jaskółeczka) czasopismo dla dzieci i młodzieży. Redaktorem naczelnym "Besidy" jest Piotr Trochanowski. W skład zespołu redakcyjnego wchodzą Helena Duć-Fajfer, Andrzej Kopcza, Piotr Basałyga i Damian Trochanowski.
13. Adam Barna pełnił funkcję sekretarza do 10 listopada 1991 r., następnie zastąpił go Stefan Kosowski. Skarbnikiem został wybrany Paweł Stafiniak. Kalendarium historyczne Stowarzyszenia Łemków, opr. J. Chomiak, www.stowarzyszenielemkow.pl
14. I Międzynarodowe Biennale Kultury Łemkowskiej/Rusińskiej odbyło się w Krynicy w dniach 26-27 maja 2000 r., relacje z imprezy zob.: roczniki "Besidy".
15. Pierwszy festiwal odbył się 29 sierpnia 1996 r. w Legnicy.
16. Centrum Kultury Łemkowskiej zostało utworzone w 1999 r. przez Jerzego Starzyńskiego. Posiada swoją siedzibę w dawnym budynku Szkoły Podstawowej nr 10 przy ul. Zofii Kossak. Przy Centrum działa także Zarząd Główny Stowarzyszenia Łemków i Łemkowski Zespół Pieśni i Tańca "Kyczera". Zespół "Kyczera" zainicjował w 2004 r. działalność grupy dziecięcej "Kyczerka", A. Rydzanicz, Jest w Legnicy ulica, "Przegląd Prawosławny" 2005, nr 8.
17. Poza Stowarzyszeniem inicjatorami kongresu było Rusińskie Odrodzenie (Słowacja), Towarzystwo Rusinów Karpackich (Ukraina), Ruska Macierz (Jugosławia-Wojvodina) oraz połączone delegacje rusińskich organizacji z USA i Kanady. Kolejne Światowe Kongresy Rusinów odbywały się w Krynicy (22-23 maja 1993), Ruskom Kresturi (26-27 maja 1995 - Jugosławia), Budapeszcie (30-31 maja 1997), Użgorodzie (25-26 czerwca 1999), Pradze (28-29 października 2001), Preszowie (6-7 czerwca 2003), Krynicy (27-28 maja 2005) i Sigheti (21-24 czerwca 2007 - Rumunia), www.stowarzyszenielemkow.pl
18. Wasyl Turok-Hetesz był przewodniczącym Światowej Rady Rusinów do 2001 r. W późniejszym okresie funkcje te pełnili Aleksander Zazulak ze Słowacji (2001-2003), Andrzej Kopcza z Polski (2003-2005) i Robert P. Magocsi z Kanady (od 2005).
19. Szerzej zob.: P. R. Magocsi, The Rusyn-Ukrainians in Czechoslovakia, Magury 88, Warszawa 1988; tenże, The Language Question among the Subcarpathian Rusyn, New Jersey 1987.
20. P. R. Magocsi, "Rusini Karpaccy", tłum. H. Duć-Fajfer, Toronto 1966. Interesujący artykuł dotyczący kwestii Łemków i ruchu rusińskiego opublikował Sebastian Dubiel-Dmytryszyn, zob.: S. Dubiel-Dmytryszyn, Łemkowie a ruch rusiński, [w:] "Rocznik Ruskiej Bursy 2007", Gorlice 2007, ss. 129-151.
21. Ukraińcy w Polsce..., s. 11.
22. Rezolucja I Zjazdu Zjednoczenia Łemków z 9 listopada 1991 r., Ukraińcy w Polsce..., s. 189. Należy zwrócić uwagę, że Zjazd odrzucił dyskusję na temat: kim są Łemkowie? Przyjmując, że kwestia ta została dawno rozwiązana przez historię i nie podlega dyskusji. Powyższe stanowisko wzbudziło liczne kontrowersje i ożywiło na nowo spór dotyczący genezy tej ludności, a przede wszystkim jej tożsamości.
23. Rezolucja I Zjazdu Zjednoczenia Łemków z 9 listopada 1991 r., Ukraińcy w Polsce..., s. 189.
24. Pierwsza "Watra" jako plenerowa impreza kulturalna została zorganizowana w 1982 r . w Czarnej k. Uścia Gorlickiego. Kolejne "Watry" na Łemkowszczyźnie (1983-1989) odbywały się w miejscowości Bartne, zapoczątkowane zostały i były prowadzone przez osoby, które następnie współtworzyły Stowarzyszenie Łemków.
25. Przewodniczącym ZG Zjednoczenia Łemków jest Stefan Hładyk. Funkcje zastępców pełnią Wacław Szlanta, Stefan Kłapyk, Emil Hojsak, Stefan Łukaczyn i Jacek Stawiski.
26. H. Duć-Fajfer, Łemkowie w Polsce, Warszawa 1991, s. 30.
27. List Komitetu Łemkowskiego do kandydatów na posłów i senatorów w woj. nowosądeckim z Listy Komitetu Obywatelskiego z 26 maja 1989 r., Ukraińcy w Polsce..., s. 85, por. także: Pismo Komitetu Łemkowskiego do Sejmu RP z postulatami społeczności ukraińskiej Łemkowszczyzny, ibidem, s. 121.
28. Uchwała Senatu RP potępiająca akcję "Wisła" z 3 sierpnia 1990 r., Ukraińcy w Polsce..., s. 130-131.
29. Pismo ZUwP do Sejmowej Komisji Mniejszości Narodowych w sprawie projektu Konstytucji z 8 marca 1991 r., Ukraińcy w Polsce..., s. 157.
30. Pismo ZUwP do premiera J.K. Bieleckiego w sprawie projektu ustawy reprywatyzacyjnej z 28 marca 1991 r., Ukraińcy w Polsce..., s. 160-161. Sprawy o zwrot łemkowskiego mienia toczą się przed polskimi sądami.
31. Pismo ZUwP do ministra sprawiedliwości RP Aleksandra Bendkowskiego z 23 lipca 1990 r. dotyczące wszczęcia postępowania karnego w sprawie zbrodni popełnionych na ludności ukraińskiej w COP w Jaworznie w latach 1947-1949, Ukraińcy w Polsce..., s. 129.
32. Pismo ZUwP do przewodniczącego sejmowej Komisji Polityki Społecznej Jana Lityńskiego z wnioskiem o nadanie uprawnień kombatanckich osobom więzionym w obozie w Jaworznie, Ukraińcy w Polsce..., s. 240.
33. Pismo Komitetu Łemkowskiego do Wojewody Nowosądeckiego w sprawie przywrócenia nazw 6 miejscowościom oraz wprowadzenia napisów dwujęzycznych na terenach etnicznie mieszanych z 9 kwietnia 1990 r., Ukraińcy w Polsce..., s. 123.
34. Wystąpienie sejmowe posła Włodzimierza Mokrego w sprawie ordynacji wyborczej z 8 marca 1991 r., Ukraińcy w Polsce..., s. 152.
35. Cyt. za: E. Pogorzała, Szkolnictwo mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce w okresie transformacji, [w:] Mniejszości narodowe i etniczne w procesach transformacji oraz integracji, pod red. E. Michalik, H. Chałupczaka, Lublin 2006, s. 328. Od 1 stycznia 2003 r. obowiązuje nowa regulacja - rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z 3 grudnia 2002 r. w sprawie warunków i sposobu wykonywania przez szkoły i placówki publiczne zadań umożliwiających podtrzymywanie poczucia tożsamości narodowej, etnicznej, językowej i religijnej uczniów należących do mniejszości narodowych i grup etnicznych, ibidem, s. 328.
36. H. Duć-Fajfer, Szkolnictwo na Łemkowszczyźnie, "Rocznik Ruskiej Bursy 2006", red. H. Duć-Fajfer, B. Gambal, Gorlice 2006, s. 63.
37. Rozpoczęcie nauczania języka łemkowskiego było możliwe dzięki Ustawie o systemie oświaty oraz Rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z 24 marca 1992 r. w sprawie organizacji kształcenia umożliwiającego podtrzymanie poczucia tożsamości narodowej, etnicznej i językowej uczniów należących do mniejszości narodowych, Dz. U., nr 34, poz. 150.
38. Na ziemiach zachodnich nauczano języka łemkowskiego w roku szkolnym 2006/2007 m.in. w Brzozie i Strzelcach Krajeńskich (ok. 20 osób), Przemkowie (23), Lesznie Górnym (12), Torzymiu (4), Kożuchowie (3) i Nowej Soli (3). Łącznie naukę pobierało 65 osób.
39. H. Duć-Fajfer, Szkolnictwo na Łemkowszczyźnie, "Rocznik Ruskiej Bursy 2006", red. H. Duć-Fajfer, B. Gambal, Gorlice 2006, s. 64-65; M. Misiak, Łemkowie. W kręgu badań nad mniejszościami etnolingwistycznymi w Europie, Wrocław 2006, s. 123.
40. H. Duć-Fajfer, Szkolnictwo na Łemkowszczyźnie..., s. 66.
41. Program nauczania języka łemkowskiego (rusińskiego) dla szkoły podstawowej i gimnazjum (1999), Program nauczania języka łemkowskiego (rusińskiego) dla szkoły średniej. Autorką programów jest Mirosława Chomiak.
42. Ukazały się m.in. podręczniki dla dzieci przedszkolnych (Julia Prokopczak), gramatyka języka łemkowskiego (M. Chomiak, H. Fontański), słownik łemkowsko-polski/polsko-łemkowski (J. Horoszczak).
43. Była to jednodniówka ukazująca się z okazji Łemkowskiej Watry.
44. Od 2001 r. wydawany jest jako "Łemkowski Rocznik"
45. M. Misiak, op. cit., s. 116.
46. Szerzej zob.: H. Duć-Fajfer, Z historii Ruskiej Bursy w Gorlicach, "Rocznik Ruskiej Bursy 2006", red. H. Duć-Fajfer, B. Gambal, Gorlice 2006, s. 27.
47. Ibidem, s. 30-31, o działalności Ruskiej Bursy informują także wydawane w Gorlicach "Roczniki Ruskiej Bursy" pod redakcją Heleny Duć-Fajfer i Bogdana Gambala.
48. Statut w posiadaniu autora. Prezesem Zarządu Fundacji do tragicznej śmierci 22 grudnia 2003 r. był Michał Sandowicz. Pierwszej Radzie Fundacji przewodniczyła Helena Duć-Fajfer. Ponadto w jej skład wchodzili Jan Dziadyk, Roman Dziubina, Jarosław Horoszczak, Piotr Michalak, Piotr Trochanowski i Jarosław Zwoliński.
49. Zob.: "Besida" 2008, nr 4.
50. Ibidem.
51. W skład Zarządu wchodzili Andrzej Boczniewicz, Piotr Tylawski, Jan Broda, Maria Dziamba, Małgorzata Herbut, Adam Boczniewicz, zob.: Kronika Koła Stowarzyszenia Łemków w Przemkowie.
52. W jej trakcie występowały m.in. "Chudoba", "Czeremszyna", "Drewutnia", "Kyczera", "Lemkowyna", "Orkiestra świętego Mikołaja", "Chwylyna", "Polianky", "Serencza", "Smerek", "Szarysz", "Werchowyna" i "Osławianie"
53. O działalności M. Kowalskiego zob.: L. Świątkowska, Michał Kowalski (1924-1999). Działacz łemkowski z Gorzowa Wlkp., [w:] Łemkowie, Bojkowie, Rusini. Historia, współczesność, kultura materialna i duchowa, red. S. Dudra, B. Halczak, A. Ksenicz, J. Starzyński, Legnica-Zielona Góra 2007, s. 310.
54. Statut Stowarzyszenia Miłośników Kultury Łemkowskiej w Ługach (w posiadaniu autora). We władzach stowarzyszenia znaleźli się Marian Jacenik (prezes), Bogusław Siwiec (za-ca). Od 2003 r. funkcję prezesa pełnił Andrzej Tutko, zastępcy ks. Artur Graban.
55. Statut Stowarzyszenia Miłośników Kultury Łemkowskiej w Ługach...
56. Zespół Muzyki Ludowej "Chwylyna" powstał w 1989 r. z inicjatywy Bogusława Siwca, Piotra Świątkowskiego i Luby Krynickiej.
57. Pierwsze spotkanie "watrowiczów" odbyło się w 1991 r.
58. A. Graban, Działalność społeczno-kulturalna Łemków na terenie powiatu strzelecko-drezdeneckiego, [w:] Łemkowie. Historia i kultura. Sesja naukowa Szreniawa 30 czerwca-1 lipca 2007, Szreniawa 2007, s. 109.
59. W 2004 r. utworzony został z inicjatywy ks. A. Grabana zespół folkowy grupujący uczniów szkół podstawowych i gimnazjum "Lemko Tower" prowadzony przez Oleha Smoleja. W 2005 r. O. Smolej utworzył zespół rockowy "JARRO" prezentujący muzykę łemkowską.
60. Wydano m.in. "Z łemkowskiej skrzyni. Opowieści z Ługów i okolic" cz. 1, Strzelce Krajeńskie 2003; "Opowieści z Brzozy i okolic. cz. 2", Strzelce Krajeńskie 2004; W. Graban, "Znaleźć równowagę duszy"; A. Dudra, S. Dudra, "Prawosławny dekanat zielonogórski", Strzelce Krajeńskie 2004; A. Dudra, S. Dudra, "Prawosławny dekanat lubiński", Strzelce Krajeńskie 2005; "Ikony cerkwi prawosławnej w Brzozie", Strzelce Krajeńskie 2005.
61. A. Graban, op. cit., s. 109-111.
62. Ustawa o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym z dnia 6 stycznia 2005 r., Dz. U. z 2005 r. Nr 17, poz. 141.
63. Mniejszością narodową, w rozumieniu ustawy, jest grupa obywateli polskich, która spełnia łącznie następujące warunki: 1) jest mniej liczebna od pozostałej części ludności Rzeczypospolitej Polskiej; 2) w sposób istotny odróżnia się od pozostałych obywateli językiem, kulturą lub tradycją; 3) dąży do zachowania swojego języka, kultury lub tradycji; 4) ma świadomość własnej historycznej wspólnoty narodowej i jest ukierunkowana na jej wyrażanie i ochronę; 5) jej przodkowie zamieszkiwali obecne terytorium Rzeczypospolitej Polskiej od co najmniej 100 lat; 6) utożsamia się z narodem zorganizowanym we własnym państwie. Za mniejszości narodowe uznano: białoruską, czeską, litewską, niemiecką, ormiańską, rosyjską, słowacką, ukraińską i żydowską, Ustawa o mniejszościach narodowych i etnicznych...
64. Za mniejszość etniczną przyjęto uważać grupę obywateli, która spełnia łącznie warunki określające przynależność do mniejszości narodowej, ale nie utożsamia się z narodem zorganizowanym we własnym państwie. Za mniejszości etniczne uznaje się mniejszości: karaimską, łemkowską, romską i tatarską, Ustawa o mniejszościach narodowych i etnicznych...
65. Wcześniej funkcjonował powołany 6 lutego 2002 r. Zespół do Spraw Mniejszości Narodowych, który kontynuował działania Międzyresortowego Zespołu do Spraw Mniejszości Narodowych (istniał w latach 1997-2001).
66. Ustawa o mniejszościach narodowych i etnicznych..., w skład komisji weszło dwóch przedstawicieli społeczności łemkowskiej.
67. Od stycznia 2000 r. w strukturze MSWiA działał Wydział Mniejszości Narodowych i Etnicznych.
68. Szerzej omawia to zagadnienie S. Łodziński, Spory wokół ustawy o ochronie mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce okresu transformacji, [w:] Mniejszości narodowe i etniczne w procesach transformacji oraz integracji, red. E. Michalik, H. Chałupczaka, Lublin 2006, ss. 287-312.
69. S. Łodziński, Spory wokół ustawy o ochronie mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce okresu transformacji, [w:] Mniejszości narodowe i etniczne w procesach transformacji oraz integracji, red. E. Michalik, H. Chałupczaka, Lublin 2006, s 302.
70. Ustawy tego typu przyjęto m.in. na Białorusi (1992), Chorwacji (2000), Czechach (2001), Litwie (1989, znowelizowana w 1991), Łotwie (1992), Słowenii (1994), Ukrainie (1992), Węgrzech (1993), Mołdawii (2001), Jugosławii (2001), S. Łodziński, Spory wokół ustawy o ochronie mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce okresu transformacji, [w:] Mniejszości narodowe i etniczne w procesach transformacji oraz integracji, red. E. Michalik, H. Chałupczaka, Lublin 2006, s 302-303.
beskid-niski.pl na Facebooku
|
|
